पशुपालनामध्ये सर्वांत महत्त्वाचा व मोठा खर्च हा पशुखाद्याचा असतो. हा खर्च मर्यादित ठेवताना जनावरांच्या आरोग्याकडे दुर्लक्ष करून चालत नाही. अशा वेळी ऍझोलासारखे आरोग्यदायी पूरक खाद्य पशुखाद्यात फायदेशीर ठरते. शिराळा (जि. सांगली) येथील 35 पेक्षा अधिक शेतकरी ऍझोलानिर्मिती व सातत्यपूर्ण वापर करत आहेत. श्‍यामराव गावडे
सांगली जिल्ह्यातील पश्‍चिमेकडील शिराळा तालुक्‍यामध्ये शेती ही डोंगरकपारीमध्ये केली जाते. डोंगरावरील गवताचा लाभ घेत अनेक शेतकरी जोडीला पशुधन सांभाळतात. पशुधन जपण्यासाठी त्यांच्या खाद्य व्यवस्थेमध्ये ऍझोलासारख्या शैवाल वर्गीय वनस्पती वापर वाढविण्यासाठी तालुका पशुसंवर्धन विभागाने पुढाकार घेतला आहे. त्यामुळे शिराळा तालुक्‍यात रेड, उपळावी, मांगले, बिऊर परिसरात 35 शेतकऱ्यांनी ऍझोलानिर्मितीची युनिट उभी केली आहेत. यांतील ऍझोलाचा वापर दुधाळ जनावरांच्या खाद्यामध्ये पूरक केला जात आहे. बियाणे म्हणून ऍझोला महाराष्ट्रासह कर्नाटकातील लोकांनी नेला आहे.
अशी झाली सुरवात शिरवळ येथील पशुवैद्यकीय महाविद्यालयात पशुसंवर्धन विभागातील डॉ. शिवराज पवार हे प्रशिक्षणासाठी गेले होते. या प्रशिक्षणामध्ये ऍझोलाचे फायदे व त्याची निर्मिती या संदर्भात माहिती मिळाली. शिराळा तालुक्‍यामध्ये ऍझोलाचा पशुखाद्यात वापर वाढल्यास शेतकऱ्यांच्या लाभात वाढ होऊ शकते, या उद्देशाने विभागामार्फत ऍझोला निर्मिती व प्रसार सुरू केला. सुरवातीला शिरवळ येथून 200 रुपये प्रति किलोप्रमाणे ऍझोला बियाणे आणले.
ऍझोला काय आहे... - ऍझोला ही पाण्यावर वाढणारी शैवालवर्गीय वनस्पती आहे.
- झाडाच्या सावलीत, छपरात, बाहेर थोडीशी सावली करून ऍझोला वाढवता येते.
- जनावरांच्या खाद्यामध्ये त्याचा पूरक म्हणून वापर करता येतो. तसेच भातशेतीमध्ये खत म्हणून गाडल्यास त्यातून नत्र उपलब्ध होते.
- शुष्क ऍझोलामध्ये 25 ते 35 टक्के प्रथिने असून, खनिजांचे प्रमाण 10 ते 15 टक्के असते. अमिनो आम्ले 7 ते 10 टक्के असतात. हे जनावरांसाठी पचनाला हलके असून, अन्य चाऱ्यांच्या पचनाला मदत करते.
अशी करता येते ऍझोला निर्मिती - घराच्या अंगणात, परसदारात साधारणपणे सावली असलेल्या ठिकाणी किमान नऊ फूट लांब व सहा फूट रुंद व नऊ इंच खोलीचा खड्डा करून घ्यावा. सावली नसल्यास 50 टक्के सावलीचे शेडनेटचे आच्छादन करून घ्यावे.
- तळाची बाजू समपातळीत करावी. त्यातील प्लॅस्टिक फाटू नये या उद्देशाने खडे, दगड काढून घ्यावेत. त्यावर पॉलिथिनचा पेपर पसरावा. काठाकडील बाजूला दुमडून त्यावर छोटे दगड ठेवावेत.
- खड्ड्यामध्ये पॉलिथिन पेपरवर चांगल्या चाळलेल्या मातीचा अडीच ते तीन इंचाचा एक थर द्यावा.
- वरील सहा इंच उंचीपर्यंत पाण्याने तो खड्डा भरावा.
- त्यामध्ये एक ते दोन किलो शेण, तीस ग्रॅम सिंगल सुपर फॉस्पेट यांचे मिश्रण खड्ड्यात ओतावे.
- या पाण्यावर साधारण एक किलो ऍझोला बियाणे सोडावे.
- ऍझोलाची वाढ होऊन साधारणपणे आठ ते दहा दिवसांत ऍझोलाने वाफा भरतो.
- दररोज त्यातील ऍझोला काढून जनावरांच्या पशुखाद्यासोबत द्यावा. एका जनावराला साधारणपणे अर्धा ते एक किलो ऍझोला दिल्यास फायदा होतो.
- ऍझोला निर्मितीमध्ये इएम सोल्युशन आणि खनिज मिश्रणाचा योग्य प्रमाणात वापर केल्यास अधिक फायदा होतो.
* पशुसंवर्धन विभागाचे सहकार्य शिराळा तालुका पंचायत समितीच्या पशुसंवर्धन विभागाने सुरवातीला शेतकऱ्यांना प्रोत्साहित करून ऍझोलानिर्मितीकडे वळवले. कामधेनू योजनेतून प्लॅस्टिक कागदखरेदीसाठी पैसे दिले.
- पशूधन विकास अधिकारी (विस्तार) डॉ. सुहास देशपांडे, पशुधन विकास अधिकारी डॉ. शिवराज पवार यांनी ऍझोलानिर्मिती व वापरासंदर्भात वेळोवेळी शेतकऱ्यांना मार्गदर्शन केले.
- आता शेतकरी स्वतः तयार होत असून, ऍझोलावाढीतील विविध टप्प्यांतील कामे स्वतः करत आहेत. शिराळा तालुक्‍यात रेड, उपळावी, मांगले, बिउर, परिसरात 25 हून अधिक शेतकऱ्यांनी ऍझोलानिर्मितीची युनिट साकारली आहेत.
* ऍझोलाचा कर्नाटकातही प्रसार - शिराळा तालुक्‍यातील शेतकऱ्यांची ऍझोलानिर्मितीची माहिती ऐकून कर्नाटकातील उगार येथील शेतकरी दीपक शिंदे यांनी येथील बियाणे नेले आहे. कर्नाटकात ऍझोला तयार केला आहे.
- रेड हे गाव रस्त्यालगत असल्याने महाराष्ट्रातील अनेक शेतकऱ्यांनीही ऍझोलाचे बियाणे नेले आहे. शिराळा परिसरातील शेतकरी बियाणे म्हणून ऍझोला देताना मोफत देतात.
यांना झाला फायदा 1) एक वर्षापूर्वी ऍझोलानिर्मिती सुरू केली. शेतात झाडाच्या सावलीत खड्डा केला आहे. माझ्याकडे चार जनावरे असून, त्यांतील दुभत्या जनावरांसाठी ऍझोला पूरक खाद्य म्हणून वापरतो. फॅटमध्ये फरक पडला आहे. तसेच दुधामध्येही अर्धा ते एक लिटरची वाढ झाली आहे. अनेक शेतकऱ्यांना मी बियाण्यासाठी ऍझोला दिला आहे.
- दिनकर निवृत्ती पाटील ( मो 9657811615)
2) सध्या माझ्याकडे नऊ जनावरे आहेत. ऍझोलाचे एक युनिट आहे. मात्र, ते कमी पडत असल्याने वाढविण्याचा विचार आहे. ऍझोला पूरक खाद्यामुळे जनावरे माजावर येण्यासही मोठी मदत होते. त्यात फक्त पाणी बदलणे, शेण व फॉस्फेटचे मिश्रण टाकणे, ही कामे करावी लागतात.
- अशोक राजाराम पाटील (मो. 9887428545)
3) मी खड्डा न काढता अंगणातील स्लॅबवर विटा व पॉलिथीन पेपरच्या साह्याने हे युनिट केले आहे. आमच्याकडे आठ जनावरे आहेत. पाण्यातून चाळणीने ऍझोला काढून जनावरांच्या खाद्यात मिसळला जातो. ऍझोला फायदेशीर वाटत आहे.
- सूरज दिलीप पाटील
ऍझोलाचे फायदे -निर्मितीखर्च 9 बाय 6 खड्ड्यासाठी अंदाजे पाचशे रुपये.
- जनावरांना पूरक खाद्य म्हणून उपयोगी. पचनास हलके.
- दूध देणाऱ्या जनावरात दुधात अर्धा ते एक लिटरची वाढ.
- जनावरे माजावर येण्याचे प्रमाण चांगले.
- दूध उत्पादनखर्चात 10 टक्‍क्‍यांनी बचत.
या अडचणी येऊ शकतात - उन्हाळ्यात कडक उन्हामुळे ऍझोलाचा रंग हिरवट तांबडा किंवा विटकरी होतो. त्याच्या वाढीवर परिणाम होतो. तसेच गारव्याला कुत्रे व अन्य प्राणी येऊन बसतात. त्यांच्यासाठी बाजूने खांब रोवून दोरी अथवा कापड लावून घ्यावे.
- झाडाखाली खड्डा केला असल्यास पालापाचोळा पडून कुजल्याने ऍझोला खराब होऊ शकतो. त्यासाठी वरून आच्छादन आवश्‍यक.
- शेण उपलब्ध उपलब्ध आहे, म्हणून अधिक वापर होतो. त्यामुळे अमोनिया निर्माण होऊन त्याचा वास ऍझोलाला येतो. योग्य प्रमाणातच शेणखत टाकावे.
- पावसाळ्यात पावसाच्या पाण्यामुळे खड्ड्यामध्ये बाहेरून पाणी येऊन ऍझोला वाहून जाऊ शकतो. अधिक पावसाच्या ठिकाणी अधिक उंचावर करावे किंवा विटाच्या साह्याने 9 इंची टाकी करावी.
डॉ. सुहास देशपांडे, पशुधन विकास अधिकारी (विस्तार) - 9423267309
- डॉ. शिवराज पवार, पशुधन विकास अधिकारी - 9665507510
सांगली जिल्ह्यातील पश्‍चिमेकडील शिराळा तालुक्‍यामध्ये शेती ही डोंगरकपारीमध्ये केली जाते. डोंगरावरील गवताचा लाभ घेत अनेक शेतकरी जोडीला पशुधन सांभाळतात. पशुधन जपण्यासाठी त्यांच्या खाद्य व्यवस्थेमध्ये ऍझोलासारख्या शैवाल वर्गीय वनस्पती वापर वाढविण्यासाठी तालुका पशुसंवर्धन विभागाने पुढाकार घेतला आहे. त्यामुळे शिराळा तालुक्‍यात रेड, उपळावी, मांगले, बिऊर परिसरात 35 शेतकऱ्यांनी ऍझोलानिर्मितीची युनिट उभी केली आहेत. यांतील ऍझोलाचा वापर दुधाळ जनावरांच्या खाद्यामध्ये पूरक केला जात आहे. बियाणे म्हणून ऍझोला महाराष्ट्रासह कर्नाटकातील लोकांनी नेला आहे. अशी झाली सुरवात शिरवळ येथील पशुवैद्यकीय महाविद्यालयात पशुसंवर्धन विभागातील डॉ. शिवराज पवार हे प्रशिक्षणासाठी गेले होते. या प्रशिक्षणामध्ये ऍझोलाचे फायदे व त्याची निर्मिती या संदर्भात माहिती मिळाली. शिराळा तालुक्‍यामध्ये ऍझोलाचा पशुखाद्यात वापर वाढल्यास शेतकऱ्यांच्या लाभात वाढ होऊ शकते, या उद्देशाने विभागामार्फत ऍझोला निर्मिती व प्रसार सुरू केला. सुरवातीला शिरवळ येथून 200 रुपये प्रति किलोप्रमाणे ऍझोला बियाणे आणले.
ऍझोला काय आहे... - ऍझोला ही पाण्यावर वाढणारी शैवालवर्गीय वनस्पती आहे.
- झाडाच्या सावलीत, छपरात, बाहेर थोडीशी सावली करून ऍझोला वाढवता येते.
- जनावरांच्या खाद्यामध्ये त्याचा पूरक म्हणून वापर करता येतो. तसेच भातशेतीमध्ये खत म्हणून गाडल्यास त्यातून नत्र उपलब्ध होते.
- शुष्क ऍझोलामध्ये 25 ते 35 टक्के प्रथिने असून, खनिजांचे प्रमाण 10 ते 15 टक्के असते. अमिनो आम्ले 7 ते 10 टक्के असतात. हे जनावरांसाठी पचनाला हलके असून, अन्य चाऱ्यांच्या पचनाला मदत करते.
अशी करता येते ऍझोला निर्मिती - घराच्या अंगणात, परसदारात साधारणपणे सावली असलेल्या ठिकाणी किमान नऊ फूट लांब व सहा फूट रुंद व नऊ इंच खोलीचा खड्डा करून घ्यावा. सावली नसल्यास 50 टक्के सावलीचे शेडनेटचे आच्छादन करून घ्यावे.
- तळाची बाजू समपातळीत करावी. त्यातील प्लॅस्टिक फाटू नये या उद्देशाने खडे, दगड काढून घ्यावेत. त्यावर पॉलिथिनचा पेपर पसरावा. काठाकडील बाजूला दुमडून त्यावर छोटे दगड ठेवावेत.
- खड्ड्यामध्ये पॉलिथिन पेपरवर चांगल्या चाळलेल्या मातीचा अडीच ते तीन इंचाचा एक थर द्यावा.
- वरील सहा इंच उंचीपर्यंत पाण्याने तो खड्डा भरावा.
- त्यामध्ये एक ते दोन किलो शेण, तीस ग्रॅम सिंगल सुपर फॉस्पेट यांचे मिश्रण खड्ड्यात ओतावे.
- या पाण्यावर साधारण एक किलो ऍझोला बियाणे सोडावे.
- ऍझोलाची वाढ होऊन साधारणपणे आठ ते दहा दिवसांत ऍझोलाने वाफा भरतो.
- दररोज त्यातील ऍझोला काढून जनावरांच्या पशुखाद्यासोबत द्यावा. एका जनावराला साधारणपणे अर्धा ते एक किलो ऍझोला दिल्यास फायदा होतो.
- ऍझोला निर्मितीमध्ये इएम सोल्युशन आणि खनिज मिश्रणाचा योग्य प्रमाणात वापर केल्यास अधिक फायदा होतो.
* पशुसंवर्धन विभागाचे सहकार्य शिराळा तालुका पंचायत समितीच्या पशुसंवर्धन विभागाने सुरवातीला शेतकऱ्यांना प्रोत्साहित करून ऍझोलानिर्मितीकडे वळवले. कामधेनू योजनेतून प्लॅस्टिक कागदखरेदीसाठी पैसे दिले.
- पशूधन विकास अधिकारी (विस्तार) डॉ. सुहास देशपांडे, पशुधन विकास अधिकारी डॉ. शिवराज पवार यांनी ऍझोलानिर्मिती व वापरासंदर्भात वेळोवेळी शेतकऱ्यांना मार्गदर्शन केले.
- आता शेतकरी स्वतः तयार होत असून, ऍझोलावाढीतील विविध टप्प्यांतील कामे स्वतः करत आहेत. शिराळा तालुक्‍यात रेड, उपळावी, मांगले, बिउर, परिसरात 25 हून अधिक शेतकऱ्यांनी ऍझोलानिर्मितीची युनिट साकारली आहेत.
* ऍझोलाचा कर्नाटकातही प्रसार - शिराळा तालुक्‍यातील शेतकऱ्यांची ऍझोलानिर्मितीची माहिती ऐकून कर्नाटकातील उगार येथील शेतकरी दीपक शिंदे यांनी येथील बियाणे नेले आहे. कर्नाटकात ऍझोला तयार केला आहे.
- रेड हे गाव रस्त्यालगत असल्याने महाराष्ट्रातील अनेक शेतकऱ्यांनीही ऍझोलाचे बियाणे नेले आहे. शिराळा परिसरातील शेतकरी बियाणे म्हणून ऍझोला देताना मोफत देतात.
यांना झाला फायदा 1) एक वर्षापूर्वी ऍझोलानिर्मिती सुरू केली. शेतात झाडाच्या सावलीत खड्डा केला आहे. माझ्याकडे चार जनावरे असून, त्यांतील दुभत्या जनावरांसाठी ऍझोला पूरक खाद्य म्हणून वापरतो. फॅटमध्ये फरक पडला आहे. तसेच दुधामध्येही अर्धा ते एक लिटरची वाढ झाली आहे. अनेक शेतकऱ्यांना मी बियाण्यासाठी ऍझोला दिला आहे.
- दिनकर निवृत्ती पाटील ( मो 9657811615)
2) सध्या माझ्याकडे नऊ जनावरे आहेत. ऍझोलाचे एक युनिट आहे. मात्र, ते कमी पडत असल्याने वाढविण्याचा विचार आहे. ऍझोला पूरक खाद्यामुळे जनावरे माजावर येण्यासही मोठी मदत होते. त्यात फक्त पाणी बदलणे, शेण व फॉस्फेटचे मिश्रण टाकणे, ही कामे करावी लागतात.
- अशोक राजाराम पाटील (मो. 9887428545)
3) मी खड्डा न काढता अंगणातील स्लॅबवर विटा व पॉलिथीन पेपरच्या साह्याने हे युनिट केले आहे. आमच्याकडे आठ जनावरे आहेत. पाण्यातून चाळणीने ऍझोला काढून जनावरांच्या खाद्यात मिसळला जातो. ऍझोला फायदेशीर वाटत आहे.
- सूरज दिलीप पाटील
ऍझोलाचे फायदे -निर्मितीखर्च 9 बाय 6 खड्ड्यासाठी अंदाजे पाचशे रुपये.
- जनावरांना पूरक खाद्य म्हणून उपयोगी. पचनास हलके.
- दूध देणाऱ्या जनावरात दुधात अर्धा ते एक लिटरची वाढ.
- जनावरे माजावर येण्याचे प्रमाण चांगले.
- दूध उत्पादनखर्चात 10 टक्‍क्‍यांनी बचत.
या अडचणी येऊ शकतात - उन्हाळ्यात कडक उन्हामुळे ऍझोलाचा रंग हिरवट तांबडा किंवा विटकरी होतो. त्याच्या वाढीवर परिणाम होतो. तसेच गारव्याला कुत्रे व अन्य प्राणी येऊन बसतात. त्यांच्यासाठी बाजूने खांब रोवून दोरी अथवा कापड लावून घ्यावे.
- झाडाखाली खड्डा केला असल्यास पालापाचोळा पडून कुजल्याने ऍझोला खराब होऊ शकतो. त्यासाठी वरून आच्छादन आवश्‍यक.
- शेण उपलब्ध उपलब्ध आहे, म्हणून अधिक वापर होतो. त्यामुळे अमोनिया निर्माण होऊन त्याचा वास ऍझोलाला येतो. योग्य प्रमाणातच शेणखत टाकावे.
- पावसाळ्यात पावसाच्या पाण्यामुळे खड्ड्यामध्ये बाहेरून पाणी येऊन ऍझोला वाहून जाऊ शकतो. अधिक पावसाच्या ठिकाणी अधिक उंचावर करावे किंवा विटाच्या साह्याने 9 इंची टाकी करावी.
डॉ. सुहास देशपांडे, पशुधन विकास अधिकारी (विस्तार) - 9423267309
- डॉ. शिवराज पवार, पशुधन विकास अधिकारी - 9665507510
