सातारा जिल्ह्यातील निंबळक (ता. फलटण) येथील हिरालाल हणमंत सस्ते यांनी नोकरी सोडून दुग्ध व्यवसायाचा मार्ग पत्करला. पारंपरिक पद्धतीतील गोठा व्यवस्थापनात नफा व खर्चाचा मेळ घालताना त्यांची चांगलीच दमछाक व्हायची. मात्र गेल्या दोन वर्षांपासून त्यांनी मुक्त संचार गोठा पद्धती, त्याचबरोबर चारा व खुराकाचे सूत्रबद्ध नियोजन केले. एक व्यक्ती-एक गोठा ही संकल्पनाही साकारल्याने आजमितीला हा व्यवसाय नफ्यात आणण्यात त्यांना यश मिळाले आहे. अमोल जाधव
फलटणपासून पूर्वेला सुमारे 17 किलोमीटरवर ऊस बागायत पट्ट्यात निंबळक गाव आहे. येथील हिरालाल सस्ते एका फार्मास्युटिकल कंपनीत जिल्ह्यातील पाटण तालुक्‍यात मार्केटिंग क्षेत्रात नोकरीस होते. तेथे दोन वर्षे नोकरी केली. कुटुंब विभक्त झाल्यानंतर नोकरी सोडून वाट्याला आलेली शेतीच त्यांनी कसण्यास सुरवात केली. वडील श्री. हणमंत व बंधू राहुल यांच्या समवेत ते सध्या शेती व दुग्ध व्यवसाय सांभाळतात. वडिलोपार्जित सात एकर काळी कसदार स्वरूपाची त्यांची शेती असून, साडेतीन एकरांत ऊस, दोन एकरांवर डाळिंब आहे. दहा गुंठ्यांत डीएचएन-6 चारा पीक, 10 गुंठे मेथी घास, दहा गुंठे मारवेल व 20 गुंठ्यांत मका आहे. या क्षेत्रातून उपलब्ध होणाऱ्या चाऱ्याचा उपयोग सुमारे दहा गाई, चार कालवडी व एका म्हशीसाठी होतो.
पूर्वीची परिस्थिती हिरालाल नोकरीत व्यस्त असतानाच्या काळात त्यांच्याकडे पारंपरिक स्वरूपाच्या गोठ्यात सुमारे 22 जनावरांचा सांभाळ व्हायचा. नोकरीनंतर हिरालाल यांनी भाजीपाला शेती सुरू केली, परंतु पुरेशा मजुरांअभावी ते ऊस शेतीकडे वळले. पूर्वी उसाचे एकरी 60 ते 65 टन उत्पादन मिळायचे. सेंद्रिय खतांचा वापर, पाण्याचे योग्य नियोजन यातून उत्पादनात किमान 20 ते 30 टक्के वाढ झाली. याच कालावधीत दुग्ध व्यवसायात ते पूर्ण ताकदीने उतरले. त्या वेळी गोठ्यात 50 ते 60 टक्के प्रमाणात सुमारे 22 संकरित गाई (होलस्टीन फ्रिजियन) होत्या. त्यातून दुधाचे अपेक्षित उत्पादन मिळत नव्हते. कृत्रिम रेतन तंत्रज्ञानाचा आधार घेऊन त्यांनी गायींची पैदास सुरू केली. त्याच वेळी टप्प्याटप्प्याने जुन्या गाईदेखील विकल्या.
केलेले बदल 1) दुग्ध व्यवसायाचे मूल्यवर्धन करताना दोन वर्षांपासून मुक्त संचार गोठा पद्धतीचा अवलंब केला.
2) 55 बाय 40 फूट अंतरात गोठा. मध्यभागी गाईंना अंग घासण्यासाठी लाकडी खांब.
3) बांबूच्या वापरातून अल्प खर्चात गोठा उभारणे शक्‍य झाले.
4) ओल्या चाऱ्याची बचत करण्यासाठी गोठ्यालगत प्रायोगिक तत्त्वावर हायड्रोपोनिक तंत्रावर आधारित, मक्‍यावर आधारित बीजांकुर खाद्यनिर्मिती पद्धत विकसित केली. त्यासाठी 15 बाय 10 फूट आकारात शेड आहे.
- यात वाळलेला मका कोमट पाण्यात बारा तास भिजवला जातो. त्यानंतर पोत्यात बारा तास ठेवतात. त्यानंतर प्रति ट्रेमध्ये एक ते दीड किलो या प्रमाणात ठेवला जातो. ट्रेवर दर तीन तासांनंतर दीड मिनिट तुषार सिंचन प्रणाली सुरू ठेवून पाणी फवारले जाते. सुमारे आठ दिवसांनंतर तयार झालेले बीजांकुररूपी खाद्य गाईंना दिले जाते. प्रति किलो मक्‍यापासून 14 ते 15 किलो खाद्य प्राप्त होते. हा प्रयत्न प्रायोगिक तत्त्वावर असून, पुढील कालावधीत हे प्रमाण आणखी वाढवले जाणार आहे.
- 12 बाय 10 फूट व 21 बाय 10 फूट अशा दोन आकारांतील तीन बेडवर ऍझोलानिर्मितीही केली जाते.
दर सहा महिन्यांनी लसीकरण केले जाते.
गोठ्यातील दैनंदिन व्यवस्थापन सूत्रबद्ध 1) सकाळी दूध काढणीनंतर प्रति गाय 15 किलो मक्‍याचे बीजांकुर खाण्यास दिले जातात. ऍझोला प्रति गाय एक पावशेर ते अर्धा किलोपर्यंत दिले जाते. संध्याकाळी दूध काढणीनंतर कडवळ, मेथी घास, मका व गवताची कुट्टी एकत्रित करून प्रति गाय 15 किलोप्रमाणे दिली जाते.
2) गोठ्यात 24 तास पाण्याची सोय व्हावी यासाठी जागोजागी पाण्याच्या टाक्‍या आहेत.
3) ऍझोलाच्या वाढत्या प्रमाणानुसार अन्य खुराकाचे प्रमाणही कमी करत आणले आहे. खुराकासाठी शेतातील उत्पादित मक्‍याचा वापर केला जातो. दर पंधरा दिवसाला 150 किलो मक्‍याचा घरातील चक्कीद्वारा भरडा केला जातो. गाईंना दररोजच्या खुराकात सरकी पेंड, सोयाबीन भरडा, मिनरल मिक्‍श्चर, मीठ एकत्रित मिसळून दिले जाते.
व्यायलेली, गाभण, कालवड याप्रमाणे खाद्याचे प्रमाण बदलले जाते.
4) दूधकाढणी यंत्राचा वापर होतो.
हे झाले फायदे 1) हायड्रोपोनिक तत्त्वावरील बीजांकुर व ऍझोलाच्या वापरामुळे गाईंना ओला चारा नियंत्रितपणे देता आला. यामुळे याचा फायदा असा झाला, की मोठ्या संख्येतील गाईंच्या वैरण व्यवस्थापनासाठी आरक्षित होणाऱ्या दोन ते तीन एकरांऐवजी एका एकरातील चारा लागवडीद्वारा गाईंचा सांभाळ शक्‍य झाला.
2) मका भरडा घरी करत असल्यामुळे खुराकातील खर्चात प्रति किलो 3 ते 4 रुपयांची बचत होते.
3) मुक्त संचार पद्धतीमुळे गाईंचे आरोग्य तंदुरुस्त राहिले. आजारांचे प्रमाण कमी झाले. परिणामी, औषध व्यवस्थापनात सुमारे 70 टक्के बचत झाली.
4) पूर्वीच्या उत्पादित दुधाचे फॅट 3.8 ते 3.9 व एसएनएफ 8.5 ते 8.6 होते. सुधारित पद्धतीतून फॅट आजघडीला 4.5 ते 4.7 व एसएनएफ 9 पर्यंत पोचले आहे.
अर्थशास्त्र थोडक्‍यात - सध्या सुमारे दहा गायी आहेत. सुमारे सहा ते सात गायींपासून (प्रति गाय प्रति दिन 20 ते 22 लिटर) दररोज सुमारे 140 ते 160 लिटर दूध मिळते.
- दुधाची विक्री फलटण येथील एका डेअरीला केली जाते. प्रति लिटर 24 ते 27 रुपये दर मिळतो. मुक्त संचार पद्धत, हायड्रोपोनिक व ऍझोला पद्धत अवलंबल्यामुळे डेअरीकडून प्रति लिटर 3 ते 10 रुपये या प्रमाणात प्रोत्साहनपर वाढवूनही दिले जातात.
- खुराक, वीजबिल, औषध व्यवस्थापन या कामी महिन्याकाठी प्रति गाय सुमारे बारा हजार रुपयांपर्यंत खर्च होतो. निविष्ठांच्या खर्चानुसार तो वाढतोही.
- वर्षाला काही कालवडींची विक्रीही होते. त्यातून तीन लाख रुपयांपर्यंत उत्पन्न मिळते.
- 14 ते 15 ट्रेलर शेणखतावर प्रक्रिया करून त्याचा वापर शेतीत होतो. यामुळे उसाचे एकरी उत्पादन वाढवता आले.
दृश्‍य परिणाम समोर आले 1) सुधारित तंत्रज्ञान वापरल्याने नफ्याचे प्रमाण वाढले. वडील, बंधूही व्यवस्थापन पाहतात. त्यामुळे बाहेरील मजुरांची गरज कमी झाली.
2) एक व्यक्ती-एक गोठा संकल्पना वाढीस लागली.
3) पूर्वी वडिलोपार्जित साडेतीन एकर शेती होती. शेती व पूरक व्यवसायातील उत्पन्नातून नवीन साडेतीन एकर शेती खरेदी केली. पाइपलाइनद्वारा पाण्याची सुविधा निर्माण झाली.
नोकरीपेक्षा शेती व शेतीपूरक व्यवसाय केव्हाही चांगला, असे हिरालाल यांचे इतरांना सांगणे आहे. त्यांचे बंधू राहुल गेल्या वर्षी चॉकलेट कंपनीत नोकरीस होते. घरच्या दुग्ध व्यवसायात आशावाद निर्माण झाल्यानंतर नोकरी सोडून तेही शेतीत उतरले. दुग्ध व्यवसायात सातत्याने घडणारे बदल त्यांना परिसरातील संबंधित डेअरीच्या माध्यमातून समजतात. तेथील विषयतज्ज्ञांचे वेळोवेळी मार्गदर्शन मिळते.
संपर्क - हिरालाल सस्ते - 9881487275.
फलटणपासून पूर्वेला सुमारे 17 किलोमीटरवर ऊस बागायत पट्ट्यात निंबळक गाव आहे. येथील हिरालाल सस्ते एका फार्मास्युटिकल कंपनीत जिल्ह्यातील पाटण तालुक्‍यात मार्केटिंग क्षेत्रात नोकरीस होते. तेथे दोन वर्षे नोकरी केली. कुटुंब विभक्त झाल्यानंतर नोकरी सोडून वाट्याला आलेली शेतीच त्यांनी कसण्यास सुरवात केली. वडील श्री. हणमंत व बंधू राहुल यांच्या समवेत ते सध्या शेती व दुग्ध व्यवसाय सांभाळतात. वडिलोपार्जित सात एकर काळी कसदार स्वरूपाची त्यांची शेती असून, साडेतीन एकरांत ऊस, दोन एकरांवर डाळिंब आहे. दहा गुंठ्यांत डीएचएन-6 चारा पीक, 10 गुंठे मेथी घास, दहा गुंठे मारवेल व 20 गुंठ्यांत मका आहे. या क्षेत्रातून उपलब्ध होणाऱ्या चाऱ्याचा उपयोग सुमारे दहा गाई, चार कालवडी व एका म्हशीसाठी होतो. पूर्वीची परिस्थिती हिरालाल नोकरीत व्यस्त असतानाच्या काळात त्यांच्याकडे पारंपरिक स्वरूपाच्या गोठ्यात सुमारे 22 जनावरांचा सांभाळ व्हायचा. नोकरीनंतर हिरालाल यांनी भाजीपाला शेती सुरू केली, परंतु पुरेशा मजुरांअभावी ते ऊस शेतीकडे वळले. पूर्वी उसाचे एकरी 60 ते 65 टन उत्पादन मिळायचे. सेंद्रिय खतांचा वापर, पाण्याचे योग्य नियोजन यातून उत्पादनात किमान 20 ते 30 टक्के वाढ झाली. याच कालावधीत दुग्ध व्यवसायात ते पूर्ण ताकदीने उतरले. त्या वेळी गोठ्यात 50 ते 60 टक्के प्रमाणात सुमारे 22 संकरित गाई (होलस्टीन फ्रिजियन) होत्या. त्यातून दुधाचे अपेक्षित उत्पादन मिळत नव्हते. कृत्रिम रेतन तंत्रज्ञानाचा आधार घेऊन त्यांनी गायींची पैदास सुरू केली. त्याच वेळी टप्प्याटप्प्याने जुन्या गाईदेखील विकल्या.
केलेले बदल 1) दुग्ध व्यवसायाचे मूल्यवर्धन करताना दोन वर्षांपासून मुक्त संचार गोठा पद्धतीचा अवलंब केला.
2) 55 बाय 40 फूट अंतरात गोठा. मध्यभागी गाईंना अंग घासण्यासाठी लाकडी खांब.
3) बांबूच्या वापरातून अल्प खर्चात गोठा उभारणे शक्‍य झाले.
4) ओल्या चाऱ्याची बचत करण्यासाठी गोठ्यालगत प्रायोगिक तत्त्वावर हायड्रोपोनिक तंत्रावर आधारित, मक्‍यावर आधारित बीजांकुर खाद्यनिर्मिती पद्धत विकसित केली. त्यासाठी 15 बाय 10 फूट आकारात शेड आहे.
- यात वाळलेला मका कोमट पाण्यात बारा तास भिजवला जातो. त्यानंतर पोत्यात बारा तास ठेवतात. त्यानंतर प्रति ट्रेमध्ये एक ते दीड किलो या प्रमाणात ठेवला जातो. ट्रेवर दर तीन तासांनंतर दीड मिनिट तुषार सिंचन प्रणाली सुरू ठेवून पाणी फवारले जाते. सुमारे आठ दिवसांनंतर तयार झालेले बीजांकुररूपी खाद्य गाईंना दिले जाते. प्रति किलो मक्‍यापासून 14 ते 15 किलो खाद्य प्राप्त होते. हा प्रयत्न प्रायोगिक तत्त्वावर असून, पुढील कालावधीत हे प्रमाण आणखी वाढवले जाणार आहे.
- 12 बाय 10 फूट व 21 बाय 10 फूट अशा दोन आकारांतील तीन बेडवर ऍझोलानिर्मितीही केली जाते.
दर सहा महिन्यांनी लसीकरण केले जाते.
गोठ्यातील दैनंदिन व्यवस्थापन सूत्रबद्ध 1) सकाळी दूध काढणीनंतर प्रति गाय 15 किलो मक्‍याचे बीजांकुर खाण्यास दिले जातात. ऍझोला प्रति गाय एक पावशेर ते अर्धा किलोपर्यंत दिले जाते. संध्याकाळी दूध काढणीनंतर कडवळ, मेथी घास, मका व गवताची कुट्टी एकत्रित करून प्रति गाय 15 किलोप्रमाणे दिली जाते.
2) गोठ्यात 24 तास पाण्याची सोय व्हावी यासाठी जागोजागी पाण्याच्या टाक्‍या आहेत.
3) ऍझोलाच्या वाढत्या प्रमाणानुसार अन्य खुराकाचे प्रमाणही कमी करत आणले आहे. खुराकासाठी शेतातील उत्पादित मक्‍याचा वापर केला जातो. दर पंधरा दिवसाला 150 किलो मक्‍याचा घरातील चक्कीद्वारा भरडा केला जातो. गाईंना दररोजच्या खुराकात सरकी पेंड, सोयाबीन भरडा, मिनरल मिक्‍श्चर, मीठ एकत्रित मिसळून दिले जाते.
व्यायलेली, गाभण, कालवड याप्रमाणे खाद्याचे प्रमाण बदलले जाते.
4) दूधकाढणी यंत्राचा वापर होतो.
हे झाले फायदे 1) हायड्रोपोनिक तत्त्वावरील बीजांकुर व ऍझोलाच्या वापरामुळे गाईंना ओला चारा नियंत्रितपणे देता आला. यामुळे याचा फायदा असा झाला, की मोठ्या संख्येतील गाईंच्या वैरण व्यवस्थापनासाठी आरक्षित होणाऱ्या दोन ते तीन एकरांऐवजी एका एकरातील चारा लागवडीद्वारा गाईंचा सांभाळ शक्‍य झाला.
2) मका भरडा घरी करत असल्यामुळे खुराकातील खर्चात प्रति किलो 3 ते 4 रुपयांची बचत होते.
3) मुक्त संचार पद्धतीमुळे गाईंचे आरोग्य तंदुरुस्त राहिले. आजारांचे प्रमाण कमी झाले. परिणामी, औषध व्यवस्थापनात सुमारे 70 टक्के बचत झाली.
4) पूर्वीच्या उत्पादित दुधाचे फॅट 3.8 ते 3.9 व एसएनएफ 8.5 ते 8.6 होते. सुधारित पद्धतीतून फॅट आजघडीला 4.5 ते 4.7 व एसएनएफ 9 पर्यंत पोचले आहे.
अर्थशास्त्र थोडक्‍यात - सध्या सुमारे दहा गायी आहेत. सुमारे सहा ते सात गायींपासून (प्रति गाय प्रति दिन 20 ते 22 लिटर) दररोज सुमारे 140 ते 160 लिटर दूध मिळते.
- दुधाची विक्री फलटण येथील एका डेअरीला केली जाते. प्रति लिटर 24 ते 27 रुपये दर मिळतो. मुक्त संचार पद्धत, हायड्रोपोनिक व ऍझोला पद्धत अवलंबल्यामुळे डेअरीकडून प्रति लिटर 3 ते 10 रुपये या प्रमाणात प्रोत्साहनपर वाढवूनही दिले जातात.
- खुराक, वीजबिल, औषध व्यवस्थापन या कामी महिन्याकाठी प्रति गाय सुमारे बारा हजार रुपयांपर्यंत खर्च होतो. निविष्ठांच्या खर्चानुसार तो वाढतोही.
- वर्षाला काही कालवडींची विक्रीही होते. त्यातून तीन लाख रुपयांपर्यंत उत्पन्न मिळते.
- 14 ते 15 ट्रेलर शेणखतावर प्रक्रिया करून त्याचा वापर शेतीत होतो. यामुळे उसाचे एकरी उत्पादन वाढवता आले.
दृश्‍य परिणाम समोर आले 1) सुधारित तंत्रज्ञान वापरल्याने नफ्याचे प्रमाण वाढले. वडील, बंधूही व्यवस्थापन पाहतात. त्यामुळे बाहेरील मजुरांची गरज कमी झाली.
2) एक व्यक्ती-एक गोठा संकल्पना वाढीस लागली.
3) पूर्वी वडिलोपार्जित साडेतीन एकर शेती होती. शेती व पूरक व्यवसायातील उत्पन्नातून नवीन साडेतीन एकर शेती खरेदी केली. पाइपलाइनद्वारा पाण्याची सुविधा निर्माण झाली.
नोकरीपेक्षा शेती व शेतीपूरक व्यवसाय केव्हाही चांगला, असे हिरालाल यांचे इतरांना सांगणे आहे. त्यांचे बंधू राहुल गेल्या वर्षी चॉकलेट कंपनीत नोकरीस होते. घरच्या दुग्ध व्यवसायात आशावाद निर्माण झाल्यानंतर नोकरी सोडून तेही शेतीत उतरले. दुग्ध व्यवसायात सातत्याने घडणारे बदल त्यांना परिसरातील संबंधित डेअरीच्या माध्यमातून समजतात. तेथील विषयतज्ज्ञांचे वेळोवेळी मार्गदर्शन मिळते.
संपर्क - हिरालाल सस्ते - 9881487275.
its really good job. Im very impressed with mr Hiralal because now Im also working Medical Representative in Pharmaceutical company and thinking about this business......thanks to Mr. Hiralal to this important information.
ReplyDeletemast job
ReplyDelete