गाय, म्हैस, शेळीच्या मासिक ऋतुचक्राचे इस्ट्रस, मेटॅइस्ट्रस, डायइस्ट्रस, प्रोइस्ट्रस असे चार टप्पे पडतात. त्याप्रमाणे जनावरांच्या शरीरात बदल होऊन लक्षणे दिसून येतात. ती लक्षात घेऊन, त्यानुसार जनावरांचा माज ओळखून माजावरील जनावरांना वळू दाखविणे, प्राथमिक व्यवस्थापनामध्ये हिरवा चाऱ्याचे नियोजन, वैरण, पाणी, वेताच्या वेळी घ्यावयाची काळजी याबाबत दक्ष राहणे आवश्‍यक आहे.
डॉ. मंजूषा पाटील (हासे), डॉ. पंकज हासे
दूध उद्योग किफायतशीर होण्यासाठी आपली दुभती जनावरे नियमितपणे माजावर येऊन गाभण राहायला हवीत, तसेच वेळच्या वेळी व्यायला हवीत. गाई-म्हशी व्याल्यानंतर 90 ते 120 दिवसांत त्या माजावर येऊन, भरवून गाभण राहिल्या पाहिजेत. याहून जितका विलंब लागेल तितका अनुत्पादन, भाकड काळात गाई - म्हशींच्या पालन - पोषणाचा आणि पर्यायाने दूध उत्पादनाचा खर्च वाढतो. दूध व्यवसायातील नफा अशा दीर्घकाळ भाकड राहणाऱ्या गाई - म्हशीच खाऊन टाकतात. या विलंबाची सुमारे चाळीस टक्के जबाबदारी माज बरोबर न ओळखणे या एकाच कारणाकडे असते. वर्षाकाठी एक वासरू मिळालेच पाहिजे यासाठी प्राथमिक व्यवस्थापनामध्ये जनावरांचा हिरवा चारा, वैरण, पाणी, दुभत्या व भाकड जनावरांचे प्रमाण, वेताच्या वेळी घ्यावयाची काळजी, जनावरांचा माज ओळखणे, माजावरील जनावरांना वळू दाखविणे, त्या फळल्यावर दोन ते अडीच महिन्यांत त्या गाभण नसतील तर कारणमीमांसा करून, उपाय करून, त्या फळवून घेणे इत्यादी गोष्टींचा समावेश असावा. जनावरांचे ऋतुचक्र
गाय, म्हैस, शेळीच्या मासिक पाळीचे ऋतुचक्राचे चार टप्पे पडतात. त्याप्रमाणे जनावरांच्या शरीरात बदल होऊन लक्षणे दिसून येतात.
1) इस्ट्रस, 2) मेटॅइस्ट्रस, 3) डायइस्ट्रस, 4) प्रोइस्ट्रस
1) इस्ट्रस -
गाई - म्हशींकडे पुरेसे आणि फारसे बारकाईने लक्ष न देणे आणि माजाच्या लक्षणांची तपशीलवार माहिती नसणे यामुळे त्या माजावर आल्याचे लक्षात येत नाही. याकरिता गाय किंवा म्हैस माजावर आल्यावर नुसत्या निरीक्षणाने ती ओळखण्याची काही सोपी लक्षणे पुढीलप्रमाणे ः
1) गाय अथवा म्हैस माजावर आल्यावर जास्त उत्तेजित असल्यामुळे त्यांचे खाण्या-पिण्यावरील लक्ष उडते व भूक मंदावते. 2) जनावर गोठ्यामध्ये शांत बसून रवंथ करण्याऐवजी जास्त वेळ उभे राहण्यास बघते. 3) वारंवार लघवी करण्याची भावना दिसून येते; परंतु थोडी थोडी लघवी सारखी केली जाते. 4) दूध उत्पादनात तात्पुरती घट दिसून येते. 5) माजावर आलेल्या गाई वारंवार विशिष्ट स्वरात हंबरतात. 6) माजावरील गाई अस्वस्थ असतात, इतर गाई उभ्या असतील, तर त्या सैरावैरा फिरतात. 7) शेपूट वारंवार वरती करतात. 8) पाठीचा कणा थोडासा बाकदार होतो. 9) बाह्य योनीमार्गातील पांढरा भाग लालसर गुलाबी, लक्षात येण्याजोगा झालेला दिसतो. 10) योनीमार्गातून अंड्यातील पांढऱ्या बलकासारखा चिकट स्राव लोंबतो, जो पाण्यासारखा स्वच्छ दिसतो; परंतु घट्ट व चिकट असल्याने शेपटी, पृष्ठभाग माखवतो; तसेच योनीमार्गाबाहेर तारेप्रमाणे लोंबतो. हा स्राव वासरहित, चिकट व स्वच्छ असावा; तो पांढरट, तांबूस किंवा पूसारखा नसावा, तसा असल्यास पशुवैद्यकाकडून तपासून घ्यावा. 12) माजावर आलेले जनावर कळपातील इतर गाई स्वतःवर उडत असताना स्तब्ध राहते.
2) मेटॅइस्ट्रस
हा काळ गाईच्या माजाच्या काळानंतर तीन ते चार दिवसांचा असतो. या काळात इस्ट्रोजन संप्रेरकाची पातळी कमी होऊन कॉर्पस ल्युटेयम हा नियंत्रक वाढीस लागतो. या कालवडीमध्ये 50 टक्के गाईंमध्ये योनीमार्गातून थोडा लालसर, रक्तमिश्रित पातळ स्राव वाहताना दिसतो. यामध्ये दोन ते चार दिवस अगोदर गाय माजावर येऊन गेलेली असते, म्हणजे मागील पाळीनंतर 16 ते 19 दिवसांनी गाय माजावर आलेली असते.
3) डायइस्ट्रस हा काळ गाईमध्ये 12 ते 15 दिवसांचा असू शकतो. या काळात सुरवातीला कॉर्पस ल्युटेयमच्या वाढीस सुरवात होऊन प्रोजेस्टेरॉन हा संप्रेरक वाहत असतो. त्याचबरोबर शेवटच्या काळात कमी होतो. सूक्ष्मदर्शक यंत्रातून पाहिल्यास कॉर्पस ल्युटेयममध्ये फारसा बदल दिसत नाही.
4) प्रोइस्ट्रस या काळात प्रोजेस्टेरॉन या संप्रेरकांबरोबर कॉर्पस ल्युटेयम कमी झालेला असतो. या काळात बीजांडातून रक्तप्रवाह जोराने वाहायला लागतो. डिंबकोशाची झपाट्याने वाढ होत असते, हा काळ एक ते तीन दिवसांचा असून, माजाच्या काळात एफ एस व एल या संप्रेरकामुळे शरीरात अनेक बदल घडत असतात. सुरवातीला एखाद-दुसरा डिंबकोश वाढलेला दिसतो. त्याचा व्यास 16 एम.एम.पर्यंत असू शकतो. पुढे त्यापैकी एखादा पूर्ण वाढतो, या वेळी या कोशाचा व्यास 20 एम.एम.पर्यंत वाढलेला दिसतो. माजाच्या शेवटी 10 ते 14 तासांनंतर डिंबकोशाचे पातळ आवरण फुटून त्यातून डिंबपेशी बाहेर पडते. ही डिंबपेशी नरसाळ्यासारख्या बीजांडावरील बीजधारकेतून बीजवाहक नलिकेत सरकत येते. त्या ठिकाणी शुक्राणूशी मिलन झाल्यास फलधारणा होते. तेथे शुक्राणू उपस्थित नसल्यास संप्रेरकास स्रावाबरोबर डिंबपेशी योनीमार्गातून बाहेर फेकली जाते, अशा तऱ्हेने 20 ते 21 दिवसांचे गाईचे एक ऋतुचक्र पूर्ण होते.
माज ओळखण्याच्या पद्धती
1) दररोज सकाळी व सायंकाळी जनावरांचे निरीक्षण केल्यास माजावर आलेली जनावरे लक्षात येतात.
2) नसबंदीत वळूचा वापरही आपण माजावर असलेल्या गाई शोधण्यासाठी करू शकतो. माजावर असलेल्या जनावरांच्या जननेंद्रियात काही रसायने निर्माण होतात, जी फक्त वळूच ओळखू शकतो व वळू माजावर असलेल्या जनावरांकडे आकर्षिला जातो. प्रक्षेत्रावर किंवा जिथे जनावरांची संख्या अधिक आहे, अशा ठिकाणी या पद्धतीचा वापर जास्त प्रमाणात होतो. 3) शेपटीच्या वरच्या बाजूस रंग लावल्यास अशा गाई इतर गाई उडाल्यास रंग पसरतो व त्यामुळे माजावर असलेली गाय ओळखण्यास मदत होते. 4) संप्रेरके देऊन तयार केलेली गायसुद्धा नसबंदीत वळूऐवजी माज ओळखण्यासाठी वापरली जाऊ शकते. 5) प्रशिक्षित कुत्र्यांचा वापरही जनावरांतील माज ओळखण्यासाठी केला जातो. 6) निरणातील विद्युतरोध जर मोजला, तर जनावरे माजावर आल्याचे समजते. आधुनिक प्रगत विज्ञानाने हा शोध लावला आहे. निरणातील विद्युतरोध हा माजाच्या इतर वेळीपेक्षा कमी असतो, असे दिसून आले आहे. 7) संप्रेरकांच्या चाचणीतून दूध परीक्षणाद्वारे जनावरांचा माज ओळखता येतो. 8) माजावर असलेले जनावर मानसिकरीत्या अस्वस्थ असते, त्यामुळे त्यांच्या पावलांच्या हालचाली वाढत असतात. त्यांच्या नोंदीवरून आपण जनावरांतील माज ओळखू शकतो. अशा प्रकारे जनावर माजावर असल्याची खात्री एकदा पटल्यास सकाळी माजावर आलेली जनावरे सायंकाळी व सायंकाळी माजावर आलेली जनावरे दुसऱ्या दिवशी सकाळी सिद्ध वळूकडून अथवा कृत्रिम रेतन पद्धतीनेच भरवावी, म्हणजे ती गाभण राहण्याची शक्‍यता वाढते. असे केल्यास वर्षाकाठी एक वासरू मिळू शकते.
डॉ. मंजूषा पाटील (हासे), डॉ. पंकज हासे
दूध उद्योग किफायतशीर होण्यासाठी आपली दुभती जनावरे नियमितपणे माजावर येऊन गाभण राहायला हवीत, तसेच वेळच्या वेळी व्यायला हवीत. गाई-म्हशी व्याल्यानंतर 90 ते 120 दिवसांत त्या माजावर येऊन, भरवून गाभण राहिल्या पाहिजेत. याहून जितका विलंब लागेल तितका अनुत्पादन, भाकड काळात गाई - म्हशींच्या पालन - पोषणाचा आणि पर्यायाने दूध उत्पादनाचा खर्च वाढतो. दूध व्यवसायातील नफा अशा दीर्घकाळ भाकड राहणाऱ्या गाई - म्हशीच खाऊन टाकतात. या विलंबाची सुमारे चाळीस टक्के जबाबदारी माज बरोबर न ओळखणे या एकाच कारणाकडे असते. वर्षाकाठी एक वासरू मिळालेच पाहिजे यासाठी प्राथमिक व्यवस्थापनामध्ये जनावरांचा हिरवा चारा, वैरण, पाणी, दुभत्या व भाकड जनावरांचे प्रमाण, वेताच्या वेळी घ्यावयाची काळजी, जनावरांचा माज ओळखणे, माजावरील जनावरांना वळू दाखविणे, त्या फळल्यावर दोन ते अडीच महिन्यांत त्या गाभण नसतील तर कारणमीमांसा करून, उपाय करून, त्या फळवून घेणे इत्यादी गोष्टींचा समावेश असावा. जनावरांचे ऋतुचक्र
गाय, म्हैस, शेळीच्या मासिक पाळीचे ऋतुचक्राचे चार टप्पे पडतात. त्याप्रमाणे जनावरांच्या शरीरात बदल होऊन लक्षणे दिसून येतात.
1) इस्ट्रस, 2) मेटॅइस्ट्रस, 3) डायइस्ट्रस, 4) प्रोइस्ट्रस
1) इस्ट्रस -
गाई - म्हशींकडे पुरेसे आणि फारसे बारकाईने लक्ष न देणे आणि माजाच्या लक्षणांची तपशीलवार माहिती नसणे यामुळे त्या माजावर आल्याचे लक्षात येत नाही. याकरिता गाय किंवा म्हैस माजावर आल्यावर नुसत्या निरीक्षणाने ती ओळखण्याची काही सोपी लक्षणे पुढीलप्रमाणे ः
1) गाय अथवा म्हैस माजावर आल्यावर जास्त उत्तेजित असल्यामुळे त्यांचे खाण्या-पिण्यावरील लक्ष उडते व भूक मंदावते. 2) जनावर गोठ्यामध्ये शांत बसून रवंथ करण्याऐवजी जास्त वेळ उभे राहण्यास बघते. 3) वारंवार लघवी करण्याची भावना दिसून येते; परंतु थोडी थोडी लघवी सारखी केली जाते. 4) दूध उत्पादनात तात्पुरती घट दिसून येते. 5) माजावर आलेल्या गाई वारंवार विशिष्ट स्वरात हंबरतात. 6) माजावरील गाई अस्वस्थ असतात, इतर गाई उभ्या असतील, तर त्या सैरावैरा फिरतात. 7) शेपूट वारंवार वरती करतात. 8) पाठीचा कणा थोडासा बाकदार होतो. 9) बाह्य योनीमार्गातील पांढरा भाग लालसर गुलाबी, लक्षात येण्याजोगा झालेला दिसतो. 10) योनीमार्गातून अंड्यातील पांढऱ्या बलकासारखा चिकट स्राव लोंबतो, जो पाण्यासारखा स्वच्छ दिसतो; परंतु घट्ट व चिकट असल्याने शेपटी, पृष्ठभाग माखवतो; तसेच योनीमार्गाबाहेर तारेप्रमाणे लोंबतो. हा स्राव वासरहित, चिकट व स्वच्छ असावा; तो पांढरट, तांबूस किंवा पूसारखा नसावा, तसा असल्यास पशुवैद्यकाकडून तपासून घ्यावा. 12) माजावर आलेले जनावर कळपातील इतर गाई स्वतःवर उडत असताना स्तब्ध राहते.
2) मेटॅइस्ट्रस
हा काळ गाईच्या माजाच्या काळानंतर तीन ते चार दिवसांचा असतो. या काळात इस्ट्रोजन संप्रेरकाची पातळी कमी होऊन कॉर्पस ल्युटेयम हा नियंत्रक वाढीस लागतो. या कालवडीमध्ये 50 टक्के गाईंमध्ये योनीमार्गातून थोडा लालसर, रक्तमिश्रित पातळ स्राव वाहताना दिसतो. यामध्ये दोन ते चार दिवस अगोदर गाय माजावर येऊन गेलेली असते, म्हणजे मागील पाळीनंतर 16 ते 19 दिवसांनी गाय माजावर आलेली असते.
3) डायइस्ट्रस हा काळ गाईमध्ये 12 ते 15 दिवसांचा असू शकतो. या काळात सुरवातीला कॉर्पस ल्युटेयमच्या वाढीस सुरवात होऊन प्रोजेस्टेरॉन हा संप्रेरक वाहत असतो. त्याचबरोबर शेवटच्या काळात कमी होतो. सूक्ष्मदर्शक यंत्रातून पाहिल्यास कॉर्पस ल्युटेयममध्ये फारसा बदल दिसत नाही.
4) प्रोइस्ट्रस या काळात प्रोजेस्टेरॉन या संप्रेरकांबरोबर कॉर्पस ल्युटेयम कमी झालेला असतो. या काळात बीजांडातून रक्तप्रवाह जोराने वाहायला लागतो. डिंबकोशाची झपाट्याने वाढ होत असते, हा काळ एक ते तीन दिवसांचा असून, माजाच्या काळात एफ एस व एल या संप्रेरकामुळे शरीरात अनेक बदल घडत असतात. सुरवातीला एखाद-दुसरा डिंबकोश वाढलेला दिसतो. त्याचा व्यास 16 एम.एम.पर्यंत असू शकतो. पुढे त्यापैकी एखादा पूर्ण वाढतो, या वेळी या कोशाचा व्यास 20 एम.एम.पर्यंत वाढलेला दिसतो. माजाच्या शेवटी 10 ते 14 तासांनंतर डिंबकोशाचे पातळ आवरण फुटून त्यातून डिंबपेशी बाहेर पडते. ही डिंबपेशी नरसाळ्यासारख्या बीजांडावरील बीजधारकेतून बीजवाहक नलिकेत सरकत येते. त्या ठिकाणी शुक्राणूशी मिलन झाल्यास फलधारणा होते. तेथे शुक्राणू उपस्थित नसल्यास संप्रेरकास स्रावाबरोबर डिंबपेशी योनीमार्गातून बाहेर फेकली जाते, अशा तऱ्हेने 20 ते 21 दिवसांचे गाईचे एक ऋतुचक्र पूर्ण होते.
माज ओळखण्याच्या पद्धती
1) दररोज सकाळी व सायंकाळी जनावरांचे निरीक्षण केल्यास माजावर आलेली जनावरे लक्षात येतात.
2) नसबंदीत वळूचा वापरही आपण माजावर असलेल्या गाई शोधण्यासाठी करू शकतो. माजावर असलेल्या जनावरांच्या जननेंद्रियात काही रसायने निर्माण होतात, जी फक्त वळूच ओळखू शकतो व वळू माजावर असलेल्या जनावरांकडे आकर्षिला जातो. प्रक्षेत्रावर किंवा जिथे जनावरांची संख्या अधिक आहे, अशा ठिकाणी या पद्धतीचा वापर जास्त प्रमाणात होतो. 3) शेपटीच्या वरच्या बाजूस रंग लावल्यास अशा गाई इतर गाई उडाल्यास रंग पसरतो व त्यामुळे माजावर असलेली गाय ओळखण्यास मदत होते. 4) संप्रेरके देऊन तयार केलेली गायसुद्धा नसबंदीत वळूऐवजी माज ओळखण्यासाठी वापरली जाऊ शकते. 5) प्रशिक्षित कुत्र्यांचा वापरही जनावरांतील माज ओळखण्यासाठी केला जातो. 6) निरणातील विद्युतरोध जर मोजला, तर जनावरे माजावर आल्याचे समजते. आधुनिक प्रगत विज्ञानाने हा शोध लावला आहे. निरणातील विद्युतरोध हा माजाच्या इतर वेळीपेक्षा कमी असतो, असे दिसून आले आहे. 7) संप्रेरकांच्या चाचणीतून दूध परीक्षणाद्वारे जनावरांचा माज ओळखता येतो. 8) माजावर असलेले जनावर मानसिकरीत्या अस्वस्थ असते, त्यामुळे त्यांच्या पावलांच्या हालचाली वाढत असतात. त्यांच्या नोंदीवरून आपण जनावरांतील माज ओळखू शकतो. अशा प्रकारे जनावर माजावर असल्याची खात्री एकदा पटल्यास सकाळी माजावर आलेली जनावरे सायंकाळी व सायंकाळी माजावर आलेली जनावरे दुसऱ्या दिवशी सकाळी सिद्ध वळूकडून अथवा कृत्रिम रेतन पद्धतीनेच भरवावी, म्हणजे ती गाभण राहण्याची शक्‍यता वाढते. असे केल्यास वर्षाकाठी एक वासरू मिळू शकते.
No comments:
Post a Comment