गाई- म्हशींमधील कासेच्या आजारावर करा उपचार

गाई, म्हशींना कास आणि सडाचे आजार झाल्यास त्यांच्या दूध उत्पादनावर परिणाम होतो. जनावरांचे आरोग्य खालावते. त्यामुळे व्यवस्थापन खर्च वाढत जातो. हे लक्षात घेऊन गाई, म्हशींच्या कासेची तपासणी करावी. आजाराची लक्षणे ओळखून पशुवैद्यकाच्या सल्ल्याने उपचार करावेत. 

कासेचे व सडाचे आजार हे प्रामुख्याने 1) कासेच्या व सडांच्या त्वचेचे आजार, 2) सडाच्या पोकळीमधील विकार आणि सडाच्या तोंडाचे आजार या प्रकारात विभागले जातात. कास, सडाचे रोजच्या रोज निरीक्षण करावे. सड, कासेवर हात फिरवल्यास सहजासहजी आजाराची लक्षणे दिसतात. निरीक्षण करताना सडांवर ताज्या अथवा जुन्या जखमा झाल्या आहेत का हे पाहावे. अधू झालेल्या सडाचे आकारमान, जाडी या गोष्टींची इतर सडांशी तुलना करून पाहावी. सडाच्या वरच्या भागावर जखमा नसतील, सूज नसेल तर सड दोन्ही हातांच्या तळव्यामध्ये अथवा अंगठा व पहिले बोट यामध्ये रोल करून पाहावा. यामुळे सडांची अंतर्गत पोकळीमधील विकार दिसून येतात. शंका असल्यास मधून मधून कासेची, सडांची तसेच दुधाची तपासणी पशुवैद्यकाकडून करून घ्यावी. 

1) सडांची संख्या चारपेक्षा जास्त असणे -
गाई-म्हशींमध्ये मागच्या किंवा पुढच्या सडाच्या जोडीच्या मध्ये लहान आकाराचे सड वाढलेले असतात. अशा सडांची दूध देण्याची कार्यक्षमता जनावर व्यायल्यानंतर कळून येते. अशा सडांचा धारा काढताना अडथळा निर्माण होतो. शास्त्रीयदृष्ट्या असे आढळून आले आहे, की अशा सडांचा दूध उत्पादनावर कोणताही फायदा आढळून येत नाही. 
उपचार -
अशा सडांमधून दूध येत असल्यास उपचार नाही केला तरी चालतो. मात्र सडांमधून दूध येत नसेल आणि धार काढताना अडथळा निर्माण होत असेल तर ते सड पशुवैद्यकाकडून स्थानिक पद्धतीची भूल देऊन शस्त्रक्रिया करून काढून घ्यावे. ही शस्त्रक्रिया जनावराच्या भाकड काळामध्येच करावी. 

2) इजा होऊन सड फाटणे - 
सडांवर जखमा होणे, ओरखडणे हे गाई-म्हशींच्या तुलनेने शेळ्या-मेंढ्यांमध्ये जास्त आढळून येते. कारण त्यांच्या कासेचा आकार निमुळता असतो व सडांची लांबी जास्त असते. शेळ्यांमध्ये काटेरी झुडपांमधून चरताना कासेवर व सडांवर काटेरी जखमा होतात. गोठ्यामध्ये ओबडधोबड दगडगोटे असल्यास बसताना, उठताना कासेवर, सडांवर जखमा होतात. 
उपचार -
जखम जर त्वचेच्या वरच्या भागावर असेल तर स्वच्छ पाण्यामध्ये जंतुनाशकाचे द्रावण टाकून धुऊन घ्यावी. 
जखमेवरची सडलेली त्वचा व घाण काढून घ्यावी. जखमेवर चार ते पाच दिवस प्रतिजैविके असलेले मलम लावावे. 
जखम अतिखोल असल्यास ताबडतोब जखमेवर टाके घालून घ्यावेत. टाके घातलेल्या सडामधील दूध शक्‍यतो सायफन ट्यूब टाकून काढावे. जखम संपूर्ण बरी होईपर्यंत जखमेची स्वच्छता ठेवावी व प्रतिजैविकाचे इंजेक्‍शन द्यावे. 

3) सडांवर इजा होऊन अनैसर्गिक छिद्र पडणे (टीट फिस्टुला) -
काटेरी वनस्पतींमध्ये चरताना काट्यांची इजा होणे, तार कुंपणाची इजा होणे इत्यादी धारदार व टोकदार वस्तूच्या इजेमुळे सडांवर खोलवर जखम होऊन सडाला छिद्र पडते. 
लक्षणे - 
सडांवर कापल्यासारखी खोल जखम होते, सडांवर सूज येते, जखमेतून दूध गळती होते, जखम लहान असल्यास फक्त कास भरल्यानंतर व दूध काढताना गळती होते. जखम मोठी असल्यास नेहमी जखमेतून दूध गळती होत राहते. 
उपचार - 
जखम लहान असल्यास पोटॅशिअम परमॅंगनेटच्या खड्याने छिद्रावर दाब द्यावा व जखमेची मलमपट्टी करावी. 
छिद्राचा आकार मोठा असल्यास त्यावर शस्त्रक्रिया करून घेऊन छिद्र बंद करून घ्यावे. 
अशा प्रकारची शस्त्रक्रिया जनावराच्या भाकड काळामध्ये करून घेतल्यास फायदेशीर ठरते. मात्र दुभत्या जनावरांमध्ये तातडीचा उपाय म्हणून करावी लागते. 

4) एकमेकांना जुळलेले सड असणे - 
यामध्ये दोन किंवा अधिक सड कातडीच्या भागावर एकमेकांना जुळलेले असतात. 
उपचार - अशा सडांवर छोटीशी शस्त्रक्रिया करून एकमेकांपासून मोकळे करता येतात. 

5) कास, सडांवर चामखिळीसारख्या गाठी वाढणे -
यामध्ये सडांवर व कासेवर एक किंवा एकापेक्षा जास्त गाठी वाढलेल्या असतात. याचा प्रादुर्भाव पॅपिलोमा विषाणूंमुळे होतो. अशा गाठी संसर्गजन्य असतात. याचा प्रादुर्भाव गोठ्यातील दुसऱ्या जनावरांना होतो. काही गाठी जन्मजात असतात. 
लक्षणे - 
सडांवर किंवा कासेवर चामखिळीसारख्या गाठींची वाढ झालेली दिसून येते. याचा दूध उत्पादनावर जास्त कोणताही परिणाम होत नाही. 
गाठी तडकल्यानंतर फुटून कासेवर व सडांवर जखमा होतात व धार काढताना जनावरास वेदना होतात. धारा काढताना अडथळा निर्माण होतो. 
उपचार -
गाठी मोठ्या आकाराच्या असतील तर गाठीच्या तळाशी नायलॉनचा धागा घट्ट बांधून ठेवावा. कालांतराने रक्तपुरवठा बंद होऊन गाठ गळून पडते. छोट्या आकाराच्या जास्त गाठी असतील तर पशुतज्ज्ञांच्या शिफारशीनुसार मलम लावावे. 
मोठ्या आकाराच्या गाठी शस्त्रक्रिया करून घेऊन काढाव्यात. अशा गाठी काढून त्यापासून लस बनवून ती जनावरास कातडीखाली टोचली असता गाठी संपूर्णपणे नाहीशा होतात. पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, शिरवळ येथे लस तयार करून दिली जाते. 

6) सडामध्ये दुधाचे खडे तयार होणे -
दुधातील क्षाराचा थर जमा होऊन कालांतराने त्याचे खड्यात रूपांतर होते; परंतु अशा प्रकारचा आजार दुर्मिळ आहे. 
लक्षणे - दूध काढताना अडथळा निर्माण होतो, दुधाची धार सरळ येत नाही, सडांवर दाबून पाहिले असता खडे जाणवतात. 
उपचार - 
क्षाराचे खडे लहान असल्यास दुधावाटे आपोआप बाहेर पडतात. खडे मोठे असल्यास बाहेरून सड दाबल्यास लक्षात येते. 
असे खडे चिमट्याच्या साह्याने पशुवैद्यकाकडून फोडून घ्यावेत, दुधावाटे पिळल्यास खडे बाहेर पडतात. खडा फारच मोठा असल्यास शस्त्रक्रिया करून काढावा लागतो. 

7) सडाच्या पोकळीमध्ये पडद्याची जाळी वाढणे (टीट स्पायडर) - 
यामध्ये सडाच्या अंतर्गत पोकळीमध्ये पडदा वाढलेला असतो. त्यामुळे दूध येण्यास अडथळा निर्माण होतो. हा विकार आनुवंशिक असू शकतो. सडांची अंतर्गत वाढ संपूर्णपणे झालेली नसते. सडांवर इजा होणे, गाठ वाढणे तसेच जंतुसंसर्गामुळे होऊ शकतो. 
दूध काढण्याची अयोग्य पद्धतीमुळे हा आजार होतो. 
लक्षणे - सडातून दूध येण्यास अडथळा निर्माण होतो. अडथळ्याच्या वरच्या भागावर दूध साकळलेले असते. खालच्या भागावर पोकळी असल्याचा भास होतो. काही वेळेस सडातून दूध पूर्णपणे बंद होते 
उपचार -
पडदा लहान असेल तर हडसन स्पायरल टीट नावाच्या हत्याराने काढता येतो. अडथळा मोठा असेल तर शस्त्रक्रिया करून काढावा लागतो. जनावराच्या भाकड काळामध्येच शस्त्रक्रिया करून घ्यावी. 

8) सडाच्या पोकळीमध्ये गाठ वाढणे (टीट सिर्स्टन) -
यामध्ये सडाच्या पोकळीमध्ये अनियमित आकाराची गाठ वाढलेली असते. त्यामुळे सडामधून दूध येण्यास अडथळा निर्माण होतो. दुभत्या जनावरांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर हा आजार दिसतो. अयोग्य पद्धतीने दूध काढल्याने हा आजार होतो. वारंवार सडांना होणाऱ्या इजा यासाठी कारणीभूत ठरतात. 
लक्षणे - आजाराची सुरवात सडाच्या एका भागावर होते, पूर्ण सडामध्ये गाठ पसरते. गाठीचा आकार तिचे स्वरूप व मूळ कारणावर अवलंबून असतो. गाठ जर सडाच्या टोकावर असेल तर आजार बरा होण्याची शक्‍यता वाढते, मात्र गाठ खूप आतल्या भागात असेल तर उपचार करणे त्रासदायक होते. गाठीमुळे दुधाची धार नीट येत नाही. 
उपचार -
गाठ लहान असेल तर छोट्या शस्त्रक्रियेने टीट ट्यूमर एक्‍सट्राक्‍टर काढून ठीक करता येते. गाठ मोठी असल्यास मोठी शस्त्रक्रिया करून काढून घ्यावी लागते. 

9) सडाच्या तोंडाचे आकुंचन होणे (कॉन्ट्राक्‍टेड स्पिंक्‍टर) - 
सडाच्या तोंडाचे आकुंचन होऊन दूध येण्यास त्रास होतो. सडाच्या तोंडावर इजा होणे, विकार आनुवंशिक असू शकतो, अतिरिक्त गाठीची तोंडाशी झालेली वाढ ही या आजाराची कारणे आहेत. 

10) कास दाह -
दूध काढण्याची अयोग्य पद्धतीमुळे कासदाह होतो. धार काढताना दूध सहजासहजी बाहेर येत नाही. सडांवर खूप दाब द्यावा लागतो 
दुधाची धार बारीक येते व सरळ येत नाही. पूर्ण दूध काढण्यास नेहमीपेक्षा जास्त वेळ लागतो. 
उपचार - 
सूज नसेल तर सड स्वच्छ पाण्याने धुऊन घ्यावा. सडाचे निर्जंतुकीकरण करावे. सडाच्या तोंडाच्या छिद्रामध्ये टीट प्लग हळुवारपणे आत सरकवावा. पाच ते सहा दिवसांसाठी प्लग तसाच ठेवावा, त्यामुळे तोंडाचे प्रसारण होते. विकार बरा न झाल्यास पशुवैद्यकाकडून शस्त्रक्रिया करून घ्यावी. 

11) सडाचे तोंड मोठे होणे -
सडाच्या तोंडावर तीव्र इजा झाल्याने त्या छिद्राचा आकार मोठा झालेला असतो. त्यामुळे सतत दूध गळत राहते. 
या आजारामुळे सडातून सतत दूध गळत राहते, कासदाह होतो. 
उपचार - 
सडाच्या तोंडाशी लहान आकाराच्या सुईने ल्युगॉल्स आयोडीन टोचले असता सडाच्या तोंडाचे आकुंचन होते. 

12) सडाचे तोंड बंद होणे (ब्लाईड टीट) - 
या आजाराचे कारण आनुवंशिक असू शकते. सडाच्या तोंडावर तीव्र इजा होणे, पैलारू कालवडीमध्ये सडांची वाढ नीट झालेली नसणे या कारणाने हा आजार होतो.
आजाराची लक्षणे म्हणजे अशा सडांवर तोंडाशी छिद्र नसते, सडामध्ये दूध असते मात्र दूध बाहेर येत नाही 
उपचार -
पशुवैद्यकाकडून सुईच्या साह्याने सडास छिद्र करून घ्यावे. जखम बरी होईपर्यंत जखमेवर मलम लावावे. 

... असे आहेत कास, सडांचे आजार -
1) चारपेक्षा जास्त सड असणे, एकमेकांना चिकटलेले सड, जुळलेले सड 
2) सडाच्या बाह्य भागावरील जखमा. 
3) सडांना अनैसर्गिक छिद्र पडणे, फिस्टुला तयार होणे 
4) सडांवर आणि कासेवर चामखिळीसारख्या गाठी वाढणे, सडावरच्या कातडीवर चिरा पडणे 

सडाच्या पोकळीमधील आजार -
1) पोकळीमधील अंतर्गत झालेली गाठीची वाढ 
2) मुतखड्याप्रमाणे दुधाचे खडे तयार होणे 
3) सडाच्या पोकळीमध्ये पडद्याची वाढ होणे 
4) सडांची पोकळी पूर्णतः अथवा अर्धवट बंद होणे 

सडाच्या तोंडाचे आजार - 
1) सडाच्या तोंडाचे आकुंचन पावणे, सडाच्या तोंडाचे छिद्र मोठे होणे 
2) सडाच्या तोंडाचे छिद्र फाटणे, सडाचे तोंड बंद होणे 

संपर्क - डॉ. शाहीर गायकवाड - 9004226664 
(लेखक पशुवैद्यकीय शल्यचिकित्सा विभाग, क्रांतिसिंह नाना पाटील पशुवैद्यक महाविद्यालय, शिरवळ, जि. सातारा येथे कार्यरत आहेत.)