गहू भुशाचा करा पशुखाद्यासाठी वापर

दरवर्षी गहू मळणीनंतर मोठ्या प्रमाणात गव्हाचा भुसा निघतो. हा भुसा निरुपयोगी, निकृष्ट आहे असे समजून अनेक शेतकरी मळणी झाल्याबरोबर तो पेटवून देतात; मात्र या भुशावर युरिया आणि उसाची मळी किंवा गुळाची प्रक्रिया करून भुशाचा कस वाढविता येतो. त्याचा पशुखाद्यासाठी चांगला उपयोग होतो. कमी खर्चात पशुपालकांना स्वतः घरच्या घरी ही पद्धत अवलंबिता येऊ शकते.

गव्हाच्या भुशात पोषणमूल्ये कमी प्रमाणात असतात; मात्र उसाची मळी अथवा गूळ आणि युरिया भुशाची पोषणमूल्ये वाढविण्यास मदत करतात. ते कसे याची माहिती घेऊ.

युरिया - रवंथ करणाऱ्या जनावरांच्या पोटातील उपयुक्त सूक्ष्मजीव प्रथिने नसलेल्या, परंतु नत्र असलेल्या पदार्थांपासून शरीरास लागणारी प्रथिने बनवितात. जनावरांच्या आहारात युरियाचा उपयोग शरीर प्रथिने बनविण्यासाठी होऊ शकतो. युरिया शरीरात गेल्यानंतर त्यावर "युरियेज' या आंत्रसचेकाची क्रिया होऊन त्यापासून अमोनिया तयार होतो व या अमोनियापासून पोटातील सूक्ष्मजीव स्वतःची शरीर प्रथिने तयार करतात. ही तयार झालेली प्रथिने अन्ननलिकेत अमिनो आम्लामध्ये विघटित होतात व जनावरांच्या शरीरवाढीसाठी व प्रजोत्पादनासाठी वापरली जातात. पशुआहारात युरियाच्या दोन टक्‍क्‍यांपर्यंतच उपयोग करता येतो. जास्त वापर केल्यास जनावरांना विषबाधा होऊन जनावर दगावण्याची शक्‍यता असते. तेव्हा युरियाचा वापर पशुवैद्यकाच्या सल्ल्यानेच करावा. 
उसाची मळी (मोलॅसिस) - 
साखर शुद्धीकरणाच्या प्रक्रियेत मळी तयार होते. मळी म्हणजे साखर, हेमिसेक्‍युलोज आणि क्षार यांचे पाण्यातील तीव्र मिश्रण होय. उसाच्या मळीचा वापर केल्यास असे खाद्य चविष्ट होते व जनावरे आवडीने खातात. याशिवाय मळी खाद्यात ऊर्जा पुरविते, जनावरांच्या पोटातील उपयोगी अशा सूक्ष्म जीवजंतूचे प्रमाण वाढविते व खाद्य पचनास मदत करते, शिवाय खाद्याचा कोरडेपणा कमी करते. पशुखाद्यामध्ये मळीचा उपयोग 10 ते 15 टक्‍क्‍यांपर्यंत करता येतो. यापेक्षा जास्त प्रमाण असू नये. जास्त वाटल्यास जनावरांचे पोट दुखणे, अतिसार, लघवीवाटे जास्त मूत्र बाहेर पडणे, पायांना आकडे येणे इत्यादी लक्षणे आढळतात. दुर्लक्ष झाल्यास जनावर दगावण्याची शक्‍यता असते. 

गव्हाच्या भुशावर युरिया आणि उसाची मळी किंवा गूळ यांची प्रक्रिया करून भुशातील पोषणमूल्ये वाढविता येऊ शकतात. उसाची मळी आणि युरिया किंवा कमी प्रतीचा गूळ व युरिया या कमी खर्चाच्या तसेच सहज करता येण्याजोग्या दोन पद्धती आहेत. प्रक्रिया करून गव्हाच्या भुशाचा कस वाढतो.

उसाची मळी आणि युरिया यांचा वापर - 
गव्हाचा भुसा 100 किलो, युरिया दोन किलो, उसाची मळी दहा किलो, मीठ दोन किलो, क्षारांचे मिश्रण एक किलो व 50 लिटर पाणी आणि प्लॅस्टिकचा कागद किंवा पोत्याचा तळवट एवढे साहित्य वापरावे. प्रक्रिया ही सावलीमध्ये करावी. भुशाचा चार इंच जाडीचा थर पसरावा. 50 लिटर पाण्यात युरिया विरघळल्यानंतर त्यात उसाची मळी, मीठ व क्षार टाकून ते मिश्रण चांगले एकजीव करावे. यातील निम्मे मिश्रण भुशाच्या चार इंच जाडीच्या थरावर समप्रमाणात फवारावे. त्यानंतर मिश्रण फवारलेल्या थराला पलटी मारावी आणि उरलेले निम्मे मिश्रण समप्रमाणात फवारावे. सर्व भुसा व्यवस्थित भिजलेला आहे की नाही याची खात्री करावी. भिजलेला भुसा गोळा करून त्याचा ढीग करावा व पोत्याचे तळवट किंवा प्लॅस्टिक कागदाच्या आवरणाखाली हवाबंद स्थितीत दोन ते तीन आठवडे झाकून ठेवावा. युरियातील अमोनिया चाऱ्यामध्ये शोषला जाईल. या प्रक्रियेमुळे गव्हाच्या भुशात सहा ते सात टक्के प्रथिने तयार होतात. तयार झालेला गव्हाचा भुसा प्रति जनावरास तीन ते चार किलो या प्रमाणात खाऊ घालावा.

कमी प्रतीचा गूळ व युरिया यांचा वापर -
या पद्धतीतही चार इंच जाडीचा 100 किलो भुशाचा थर तयार करावा. नंतर पाच किलो खराब प्रतीचा गूळ, एक किलो मीठ, 500 ग्रॅम युरिया, एक किलो खनिज मिश्रण, 50 लिटर पाण्यात विरघळून ते पाणी गव्हाच्या भुशावर समप्रमाणात शिंपडावे व हे मिश्रण एकजीव मिसळून नंतर गाईंना खाऊ घालावे. या पद्धतीने तयार केलेला गव्हाचा भुसा पशुधनासाठी खाद्य म्हणून प्रक्रियेनंतर दोन तासांनंतर खायला घालता येतो. याचे प्रमाण गाई व म्हशीत तीन ते चार किलो प्रति जनावर, प्रति दिन या प्रमाणात ठेवावे. 

 श्री. देशमुख, 9422737089
(लेखक गो-संशोधन व विकास प्रकल्प, महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी येथे कार्यरत आहेत.)

प्रक्रिया केलेल्या भुशाचे फायदे -1) वाया जाणाऱ्या निकृष्ट भुशाचे पोषण मूल्य वाढून उत्कृष्ट पशुखाद्य मिळते. 2) कुट्टी करण्याची गरज नाही. 3) हिरव्या चाऱ्याला चांगला पर्याय आहे. 4) कडब्याच्या तुलनेत सुमारे तीन टक्के प्रथिने व सहा टक्के पचनीय पदार्थ जनावरांस अतिरिक्त मिळतात. 5) वर्षभर वाळलेला चारा उपलब्ध होतो.