सातारा जिल्ह्यातील मसूर (ता. कऱ्हाड) येथील किशोर जगदाळे यांनी शेतीच्या बरोबरीने दुग्ध व्यवसायातही चांगला जम बसविला आहे. पशू व्यवस्थापनातील बारकावे लक्षात घेऊन टप्प्याटप्प्याने त्यांनी म्हशींची संख्या वाढवत नेत दुग्ध व्यवसाय किफायतशीर केला आहे. दुग्ध व्यवसायातील त्यांचे अनुभव मार्गदर्शक आहेत.
सातारा जिल्ह्यातील मसूर (ता. कऱ्हाड) येथील किशोर निवृत्ती जगदाळे सात वर्षांपूर्वी स्थानिक बॅंकेत पिग्मी एजंट म्हणून काम करत होते. यासाठी त्यांना मसूर गावासह कोरेगाव तालुक्‍यातील गावांमध्ये रोजची सुमारे 30 किलोमीटरची फिरती व्हायची. त्यातून महिन्याकाठी चार हजारांचा मोबदला मिळायचा; परंतु स्वतःची शेती विकसित करण्याची इच्छा त्यांना स्वस्थ बसू देत नव्हती. नोकरीच्या फिरतीमधून त्यांना शेतीमधील पीक बदल आणि दुग्ध व्यवसायाची माहिती लोकांकडून मिळत गेली. या माहितीतून त्यांनी सन 2003 पासून वडिलोपार्जित शेतीच्याबरोबरीने टप्प्याटप्प्याने दुग्ध व्यवसायाला सुरवात केली. एकाचवेळी 10 ते 15 म्हशी खरेदी न करता पहिल्यांदा एका म्हशीपासून त्यांनी दुग्ध व्यवसायाला सुरवात केली. पुढे आर्थिक जोखमीचा अंदाज घेत त्यांनी एकीच्या दोन, दोनच्या चार, चारच्या आठ या सूत्राने गोठ्यात म्हशी वाढविल्या. म्हशींपासून मिळणारे शेण न विकता चांगल्या पद्धतीने शेणखत तयार करून स्वतःच्या शेतीला वापरले, त्यामुळे जमिनीचा कसही सुधारला, त्यामुळे पीक उत्पादनही वाढले. गेल्या सात वर्षांत दुग्ध व्यवसायात प्रगती करताना त्यांनी खपेल एवढ्या दुधाची घरातूनच हातविक्री केली. या दुग्ध व्यवसायातून आता त्यांचे कुटुंब आर्थिकदृष्ट्या स्थिरावले आहे.
टप्प्याटप्प्याने वाढविल्या म्हशी -
शेती आणि दुग्धोत्पादनाबाबत श्री. जगदाळे म्हणाले, की माझ्याकडे वडिलोपार्जित साडेचार एकर शेती आहे. शेतीच्या बरोबरीने घरी दोन बैल, दोन म्हशी आणि एक गाय होती. त्यामुळे जनावरांच्या व्यवस्थापनाची माहिती होती. शेतीच्या बरोबरीने दुग्ध व्यवसाय करायचा असल्याने भांडवलाचा प्रश्‍न होता. हाती घेतलेला व्यवसाय टिकावा आणि वाढावा या हेतूने सुधारित तंत्रज्ञानाची माहिती घेतली. दुग्ध व्यवसायाला सुरवात करताना मुऱ्हा आणि मेहसाणा जातीच्या दोन म्हशी विकत घेतल्या. त्याबरोबरीने वडिलांनी सांभाळलेल्या म्हशींचेदेखील चांगल्या प्रकारे व्यवस्थापन केले. गोठ्यातच रेडक्‍यांचे चांगले नियोजन केले. पुढील टप्प्यात गोठ्यात चांगल्या म्हशी ठेवण्याच्यादृष्टीने भांडवल गोळा करून चार मुऱ्हा म्हशी विकत घेतल्या. जनावरांच्या बाजारात खरेदीचा अनुभव नसल्याने पहिल्यांदा म्हैस खरेदीमध्ये फसवणूक झाली, त्यामुळे दूध उत्पादन घटले; परंतु न डगमगता अभ्यासू पशुपालक, पशुतज्ज्ञ तसेच दै. "ऍग्रोवन'मध्ये आलेल्या पशुपालनासंबंधी लेखांच्या वाचनातून म्हशींचे व्यवस्थापन सुधरविले. या अभ्यासाचा व्यवसायात उपयोग केल्याने पुढे म्हशींची निवड करताना फसगत झाली नाही. म्हैस खरेदीसाठी कोणतेही कर्ज न घेता एकीच्या दोन, दोनच्या चार, चारच्या आठ म्हशींच्या पैदाशीतून गोठ्याचा विस्तार वाढवला. शेती तसेच पशुपालनाचा व्याप वाढल्याने नोकरी सोडून दिली. सध्या माझ्याकडे मुऱ्हा जातीच्या 11, मेहसाणा जातीची एक आणि मुऱ्हा जातीचा संकर केलेल्या तीन म्हशी अशा एकूण 15 म्हशी, चार रेडक्‍या, एक मुऱ्हा जातीचा रेडा आहे.
म्हशींचे व्यवस्थापन -
म्हशींच्या व्यवस्थापनाबाबत श्री. जगदाळे म्हणाले, की सुरवातीपासून स्वभांडवल उभारणीच्या मूलमंत्राचा उपयोग मला चांगला झाला, त्यामुळे केवळ गोठ्याच्या नूतनीकरणासाठी बॅंकेचे 65 हजारांचे साहाय्य घ्यावे लागले. त्यातून तीन टप्प्यांत गोठा व मजुरांना निवाऱ्याची सोय केली आहे. बॅंकेची नोकरी सोडल्याने मला अडीच लाख रुपये इतका फंड मिळाला, त्यातून ट्रॅक्‍टरची खरेदी केली. वैरणीसाठी कुट्टी मशिन घेतले आहे. गोठ्यातील व्यवस्थापनासाठी दोन मजूर आहेत. गोठ्याची इमारत राहत्या घराइतकी सुसज्ज ठेवली आहे. तीन टप्प्यांत 44 फूट बाय 44 फूट आकाराचा गोठा बांधला आहे. गोठ्यात दोन फूट रुंद आणि तीन फूट उंचीची गव्हाण आहे. गव्हाणीपासून मलमूत्राच्या नाल्यापर्यंत साधारण 14 फुटांचे अंतर राखले आहे. दोन म्हशींतील अंतर पाच फुटांचे राखून दावण केली आहे.
गोठ्यातील व्यवस्थापन पहाटे साडेचारला सुरू होते. शेण बाजूला केल्यानंतर प्रत्येक म्हशीला वीस किलो ओला व वाळलेल्या चाऱ्याची कुट्टी दिली जाते. दूध उत्पादनानुसार म्हशींना पशुतज्ज्ञांच्या शिफारशीनुसार पशुखाद्य मिश्रण दिले जाते. रेडकांना वयानुसार चारा व पशुखाद्य देतो. चाऱ्याच्या बरोबरीने गहू भुश्‍श्‍याचा वापर करतो. सकाळी सहा वाजेपर्यंत दूध काढणी पूर्ण होते. त्यानंतर म्हशींना गव्हाणीत पाणी पिण्यासाठी दिले जाते. जनावरांच्या पाण्यासाठी शेतातील विहिरीतून दोन हजार फूट पाइपलाइनने बांधीव टाकीत पाणी सोडले आहे. त्या टाकीतील पाणी योग्य उतार देऊन सायफन पद्धतीने गव्हाणीत सोडले जाते. सकाळी दूध काढल्यानंतर जनावरे व गोठा स्वच्छ केला जातो. दुपारी साडेतीनच्या दरम्यान मजूर गोठा स्वच्छ करतात. चार वाजता ठरलेल्या प्रमाणानुसार चारा व खाद्यमिश्रण दिले जाते. त्यानंतर पाचपर्यंत दूध काढणी पूर्ण होते.
एका मुऱ्हा म्हशीपासून प्रति दिन सरासरी 12 लिटर, मुऱ्हा संकर असलेल्या एका म्हशीपासून दहा लिटर आणि मेहसाणा म्हशीपासून प्रति दिन 12 लिटर दूध मिळते. म्हशींच्या आरोग्य व्यवस्थापनासाठी खासगी पशुवैद्यकाचा सल्ला घेतला जातो. वेळेवर लसीकरण केले जाते, तसेच योग्यवेळीच रेतन केले जाते.
सद्य:स्थितीत प्रति दिन सरासरी 100 ते 120 लिटर दूध उत्पादन होते. त्यापैकी खपेल एवढ्या दुधाची घरातूनच हातविक्री होते. दुधाची गुणवत्ता चांगली असल्याने रतीब आणि ठरलेली गिऱ्हाईके घरी येऊन दूध खरेदी करतात. हातविक्रीच्या दुधातून नफ्याची अपेक्षा न ठेवता बाजारभावापेक्षा दोन रुपये कमी दराने विक्रीचे धोरण ठेवले आहे, त्यामुळे दुधाला चांगली मागणी असते. सध्या प्रति दिन 40 लिटर दुधाची हातविक्री होते. दुधाच्या हातविक्रीचे काम पत्नी सौ. वंदना, मुले श्‍वेता व शुभम पाहतात. हातविक्रीतून उरलेले दूध गावातील खासगी डेअरीस दिले जाते. डेअरीमध्ये फॅटच्या हिशेबाने दर मिळत असल्याने चांगला नफा मिळतो. शेतातील व्यवस्थापनासाठी वडिलांची मदत होते.
चाऱ्याचे नियोजन -
साडेचार एकरांपैकी गोठा, वैरण ठेवण्यासाठी आणि दळणवळणासाठी 10 गुंठे जागा ठेवली आहे. उरलेल्या क्षेत्रात उसाबरोबर सोयाबीन, भुईमूग, चारापिकांची लागवड केली जाते. चाराटंचाईच्या काळात काही गुंठ्यांतील उसाचा वापर चाऱ्यासाठी केला जातो. काही वेळेस चाऱ्यासाठी ऊस विकत घेतला जातो. परिसरातील शेतकऱ्यांकडून सोयाबीन आणि गव्हाचे सुमारे 25 ट्रेलर भुसकट गोळा करून ठेवले आहे. गरजेनुसार कडबा विकत घेतला जातो. जवळच्या साखर कारखान्याचा गळीत हंगाम सुरू झाल्यानंतर सुमारे सहा महिने दररोज साधारण पाचशे रुपयांचे ऊसवाढे चाराकुट्टीसाठी विकत घेतले जातात. म्हशींना चारा कुट्टी करून दिला जातो.
गेल्या सात वर्षांत दूध व्यवसायातून श्री. जगदाळे कुटुंबाला आर्थिक स्थैर्य मिळाले. दिवसेंदिवस वाढलेले खतांचे दर व मजुरीवर मात करीत त्यांनी स्वकष्टातून शेती समृद्ध करण्याचा प्रयत्न यशस्वी केला आहे. स्वतःच्या शेतीबरोबर दुसऱ्याची दोन एकर शेती त्यांनी निम्म्या हिश्‍श्‍याने कसण्यास घेतली आहे. या वर्षी त्यांनी दीड एकरावर हळदीची लागवड केली आहे. सव्वा दोन एकर ऊस लागवडीतून 125 टन उत्पादन मिळते. गोठ्यामुळे त्यांच्याकडे शेणखत मोठ्या प्रमाणात तयार होते; परंतु या शेणखताची त्यांनी आतापर्यंत एकदाही विक्री केलेली नाही. सर्व शेणखत ते स्वतःच्या शेतीसाठी वापरतात. यामुळे जमिनीचा पोत सुधारून पीक उत्पादन वाढले आहे.
श्री. जगदाळे यांची दुग्ध व्यवसायातील उलाढाल....
जून 2011 ते डिसेंबरअखेरची मिळकत ः
1) 8400 लिटर दुधाच्या हातविक्रीतून ः दोन लाख 68 हजार 800 रुपये (दर प्रति लिटर 32 रुपये).
2) डेअरीला 14 हजार 700 लिटर दुधाच्या विक्रीतून ः चार लाख 11 हजार 600 रुपये (दर प्रति लिटर सरासरी 28 रुपये).
3) आतापर्यंत एकूण व्यवस्थापन खर्च ः तीन लाख 83 हजार 400 रुपये (प्रति दिन सरासरी 1800 रुपये).
संपर्क - श्री. जगदाळे - 9850813601
सातारा जिल्ह्यातील मसूर (ता. कऱ्हाड) येथील किशोर निवृत्ती जगदाळे सात वर्षांपूर्वी स्थानिक बॅंकेत पिग्मी एजंट म्हणून काम करत होते. यासाठी त्यांना मसूर गावासह कोरेगाव तालुक्‍यातील गावांमध्ये रोजची सुमारे 30 किलोमीटरची फिरती व्हायची. त्यातून महिन्याकाठी चार हजारांचा मोबदला मिळायचा; परंतु स्वतःची शेती विकसित करण्याची इच्छा त्यांना स्वस्थ बसू देत नव्हती. नोकरीच्या फिरतीमधून त्यांना शेतीमधील पीक बदल आणि दुग्ध व्यवसायाची माहिती लोकांकडून मिळत गेली. या माहितीतून त्यांनी सन 2003 पासून वडिलोपार्जित शेतीच्याबरोबरीने टप्प्याटप्प्याने दुग्ध व्यवसायाला सुरवात केली. एकाचवेळी 10 ते 15 म्हशी खरेदी न करता पहिल्यांदा एका म्हशीपासून त्यांनी दुग्ध व्यवसायाला सुरवात केली. पुढे आर्थिक जोखमीचा अंदाज घेत त्यांनी एकीच्या दोन, दोनच्या चार, चारच्या आठ या सूत्राने गोठ्यात म्हशी वाढविल्या. म्हशींपासून मिळणारे शेण न विकता चांगल्या पद्धतीने शेणखत तयार करून स्वतःच्या शेतीला वापरले, त्यामुळे जमिनीचा कसही सुधारला, त्यामुळे पीक उत्पादनही वाढले. गेल्या सात वर्षांत दुग्ध व्यवसायात प्रगती करताना त्यांनी खपेल एवढ्या दुधाची घरातूनच हातविक्री केली. या दुग्ध व्यवसायातून आता त्यांचे कुटुंब आर्थिकदृष्ट्या स्थिरावले आहे.
टप्प्याटप्प्याने वाढविल्या म्हशी - शेती आणि दुग्धोत्पादनाबाबत श्री. जगदाळे म्हणाले, की माझ्याकडे वडिलोपार्जित साडेचार एकर शेती आहे. शेतीच्या बरोबरीने घरी दोन बैल, दोन म्हशी आणि एक गाय होती. त्यामुळे जनावरांच्या व्यवस्थापनाची माहिती होती. शेतीच्या बरोबरीने दुग्ध व्यवसाय करायचा असल्याने भांडवलाचा प्रश्‍न होता. हाती घेतलेला व्यवसाय टिकावा आणि वाढावा या हेतूने सुधारित तंत्रज्ञानाची माहिती घेतली. दुग्ध व्यवसायाला सुरवात करताना मुऱ्हा आणि मेहसाणा जातीच्या दोन म्हशी विकत घेतल्या. त्याबरोबरीने वडिलांनी सांभाळलेल्या म्हशींचेदेखील चांगल्या प्रकारे व्यवस्थापन केले. गोठ्यातच रेडक्‍यांचे चांगले नियोजन केले. पुढील टप्प्यात गोठ्यात चांगल्या म्हशी ठेवण्याच्यादृष्टीने भांडवल गोळा करून चार मुऱ्हा म्हशी विकत घेतल्या. जनावरांच्या बाजारात खरेदीचा अनुभव नसल्याने पहिल्यांदा म्हैस खरेदीमध्ये फसवणूक झाली, त्यामुळे दूध उत्पादन घटले; परंतु न डगमगता अभ्यासू पशुपालक, पशुतज्ज्ञ तसेच दै. "ऍग्रोवन'मध्ये आलेल्या पशुपालनासंबंधी लेखांच्या वाचनातून म्हशींचे व्यवस्थापन सुधरविले. या अभ्यासाचा व्यवसायात उपयोग केल्याने पुढे म्हशींची निवड करताना फसगत झाली नाही. म्हैस खरेदीसाठी कोणतेही कर्ज न घेता एकीच्या दोन, दोनच्या चार, चारच्या आठ म्हशींच्या पैदाशीतून गोठ्याचा विस्तार वाढवला. शेती तसेच पशुपालनाचा व्याप वाढल्याने नोकरी सोडून दिली. सध्या माझ्याकडे मुऱ्हा जातीच्या 11, मेहसाणा जातीची एक आणि मुऱ्हा जातीचा संकर केलेल्या तीन म्हशी अशा एकूण 15 म्हशी, चार रेडक्‍या, एक मुऱ्हा जातीचा रेडा आहे.
म्हशींचे व्यवस्थापन -
म्हशींच्या व्यवस्थापनाबाबत श्री. जगदाळे म्हणाले, की सुरवातीपासून स्वभांडवल उभारणीच्या मूलमंत्राचा उपयोग मला चांगला झाला, त्यामुळे केवळ गोठ्याच्या नूतनीकरणासाठी बॅंकेचे 65 हजारांचे साहाय्य घ्यावे लागले. त्यातून तीन टप्प्यांत गोठा व मजुरांना निवाऱ्याची सोय केली आहे. बॅंकेची नोकरी सोडल्याने मला अडीच लाख रुपये इतका फंड मिळाला, त्यातून ट्रॅक्‍टरची खरेदी केली. वैरणीसाठी कुट्टी मशिन घेतले आहे. गोठ्यातील व्यवस्थापनासाठी दोन मजूर आहेत. गोठ्याची इमारत राहत्या घराइतकी सुसज्ज ठेवली आहे. तीन टप्प्यांत 44 फूट बाय 44 फूट आकाराचा गोठा बांधला आहे. गोठ्यात दोन फूट रुंद आणि तीन फूट उंचीची गव्हाण आहे. गव्हाणीपासून मलमूत्राच्या नाल्यापर्यंत साधारण 14 फुटांचे अंतर राखले आहे. दोन म्हशींतील अंतर पाच फुटांचे राखून दावण केली आहे.
गोठ्यातील व्यवस्थापन पहाटे साडेचारला सुरू होते. शेण बाजूला केल्यानंतर प्रत्येक म्हशीला वीस किलो ओला व वाळलेल्या चाऱ्याची कुट्टी दिली जाते. दूध उत्पादनानुसार म्हशींना पशुतज्ज्ञांच्या शिफारशीनुसार पशुखाद्य मिश्रण दिले जाते. रेडकांना वयानुसार चारा व पशुखाद्य देतो. चाऱ्याच्या बरोबरीने गहू भुश्‍श्‍याचा वापर करतो. सकाळी सहा वाजेपर्यंत दूध काढणी पूर्ण होते. त्यानंतर म्हशींना गव्हाणीत पाणी पिण्यासाठी दिले जाते. जनावरांच्या पाण्यासाठी शेतातील विहिरीतून दोन हजार फूट पाइपलाइनने बांधीव टाकीत पाणी सोडले आहे. त्या टाकीतील पाणी योग्य उतार देऊन सायफन पद्धतीने गव्हाणीत सोडले जाते. सकाळी दूध काढल्यानंतर जनावरे व गोठा स्वच्छ केला जातो. दुपारी साडेतीनच्या दरम्यान मजूर गोठा स्वच्छ करतात. चार वाजता ठरलेल्या प्रमाणानुसार चारा व खाद्यमिश्रण दिले जाते. त्यानंतर पाचपर्यंत दूध काढणी पूर्ण होते. एका मुऱ्हा म्हशीपासून प्रति दिन सरासरी 12 लिटर, मुऱ्हा संकर असलेल्या एका म्हशीपासून दहा लिटर आणि मेहसाणा म्हशीपासून प्रति दिन 12 लिटर दूध मिळते. म्हशींच्या आरोग्य व्यवस्थापनासाठी खासगी पशुवैद्यकाचा सल्ला घेतला जातो. वेळेवर लसीकरण केले जाते, तसेच योग्यवेळीच रेतन केले जाते.
सद्य:स्थितीत प्रति दिन सरासरी 100 ते 120 लिटर दूध उत्पादन होते. त्यापैकी खपेल एवढ्या दुधाची घरातूनच हातविक्री होते. दुधाची गुणवत्ता चांगली असल्याने रतीब आणि ठरलेली गिऱ्हाईके घरी येऊन दूध खरेदी करतात. हातविक्रीच्या दुधातून नफ्याची अपेक्षा न ठेवता बाजारभावापेक्षा दोन रुपये कमी दराने विक्रीचे धोरण ठेवले आहे, त्यामुळे दुधाला चांगली मागणी असते. सध्या प्रति दिन 40 लिटर दुधाची हातविक्री होते. दुधाच्या हातविक्रीचे काम पत्नी सौ. वंदना, मुले श्‍वेता व शुभम पाहतात. हातविक्रीतून उरलेले दूध गावातील खासगी डेअरीस दिले जाते. डेअरीमध्ये फॅटच्या हिशेबाने दर मिळत असल्याने चांगला नफा मिळतो. शेतातील व्यवस्थापनासाठी वडिलांची मदत होते.
चाऱ्याचे नियोजन - साडेचार एकरांपैकी गोठा, वैरण ठेवण्यासाठी आणि दळणवळणासाठी 10 गुंठे जागा ठेवली आहे. उरलेल्या क्षेत्रात उसाबरोबर सोयाबीन, भुईमूग, चारापिकांची लागवड केली जाते. चाराटंचाईच्या काळात काही गुंठ्यांतील उसाचा वापर चाऱ्यासाठी केला जातो. काही वेळेस चाऱ्यासाठी ऊस विकत घेतला जातो. परिसरातील शेतकऱ्यांकडून सोयाबीन आणि गव्हाचे सुमारे 25 ट्रेलर भुसकट गोळा करून ठेवले आहे. गरजेनुसार कडबा विकत घेतला जातो. जवळच्या साखर कारखान्याचा गळीत हंगाम सुरू झाल्यानंतर सुमारे सहा महिने दररोज साधारण पाचशे रुपयांचे ऊसवाढे चाराकुट्टीसाठी विकत घेतले जातात. म्हशींना चारा कुट्टी करून दिला जातो.
गेल्या सात वर्षांत दूध व्यवसायातून श्री. जगदाळे कुटुंबाला आर्थिक स्थैर्य मिळाले. दिवसेंदिवस वाढलेले खतांचे दर व मजुरीवर मात करीत त्यांनी स्वकष्टातून शेती समृद्ध करण्याचा प्रयत्न यशस्वी केला आहे. स्वतःच्या शेतीबरोबर दुसऱ्याची दोन एकर शेती त्यांनी निम्म्या हिश्‍श्‍याने कसण्यास घेतली आहे. या वर्षी त्यांनी दीड एकरावर हळदीची लागवड केली आहे. सव्वा दोन एकर ऊस लागवडीतून 125 टन उत्पादन मिळते. गोठ्यामुळे त्यांच्याकडे शेणखत मोठ्या प्रमाणात तयार होते; परंतु या शेणखताची त्यांनी आतापर्यंत एकदाही विक्री केलेली नाही. सर्व शेणखत ते स्वतःच्या शेतीसाठी वापरतात. यामुळे जमिनीचा पोत सुधारून पीक उत्पादन वाढले आहे.
श्री. जगदाळे यांची दुग्ध व्यवसायातील उलाढाल....
जून 2011 ते डिसेंबरअखेरची मिळकत ः
1) 8400 लिटर दुधाच्या हातविक्रीतून ः दोन लाख 68 हजार 800 रुपये (दर प्रति लिटर 32 रुपये).
2) डेअरीला 14 हजार 700 लिटर दुधाच्या विक्रीतून ः चार लाख 11 हजार 600 रुपये (दर प्रति लिटर सरासरी 28 रुपये).
3) आतापर्यंत एकूण व्यवस्थापन खर्च ः तीन लाख 83 हजार 400 रुपये (प्रति दिन सरासरी 1800 रुपये).
संपर्क - श्री. जगदाळे - 9850813601
Job and social work opportunity. We are provide village level technology. We recruiting COORDINATOR PLEASE
ReplyDeleteCALL-:7798191319
Very nice information....thx
ReplyDeleteराम राम सातारा सज्जनगड पायथा मुर्हा म्हैसला वातावरण सुट होईल का थोडी माहिती द्या
ReplyDelete